Mit naš nasušni...

Njegošev književni opus zauzima centralno mjesto u crnogorskoj i široj južnoslovenskoj fabrici za proizvodnju mitova. Mitovi su često bili uvod u ratove i povod za ratove, a rjeđe su citani kao literatura i kao poetski napori da se ankerišu sopstveni identiteti. Slično je i sa čitanjima Njegoševe poezije kroz vijekove: to su uglavnom bila (i ostala) politička čitanja.

Njega citiraju u trenutcima nacionalističke egzaltacije, svojataju ga i osporavaju, nazivaju tajnovidcem, kritikuju, i na njega se u pogodnom trenutku pozivaju svi. Njegošev književni opus je služio (i nastavlja da služi) za promovisanje raznorodnih političkih diskursa - multikuluralnih, ujediniteljskih, nacionalističkih - i bivao uziđivan u temelje kulta žrtve na našim prostorima. Svaka elita je od njega nastojala da izvuče neku korist.

Savremene elite (političke i vjerske) nijesu izuzetak po ovom pitanju, bez obzira o kakvoj se partijskoj pripadnosti radilo.

Za vladajući DPS, Njegoševa poezija ima značajnu upotrebnu vrijednost. Slavljenje vladikinih stihova potvrđuje “crnogorski” karakter DPS vlastodržaca, a njihovu decenijsku rasprodaju Crne Gore uvija u neprobojni svileni štit: državno obilježje s krstaš barjakom. Istovremeno, protivljenje inicijativama koje nastoje formalizovati Njegošev doprinos kulturi našeg prostora, DPS koristi kako bi ilustrovao “anti-državni karakter” političkih subjekata koji se protive pomenutim inicijativama. Biti u koaliciji sa takvim partijama pokazuje (i na domaćem terenu, i u gostima) mjeru do koje je DPS spreman da se “žrtvuje za boljitak države!”

Mnoge opozicione strukture ovu poeziju interpretiraju kao izraz nepatvorenog srpstva i krunski dokaz da je Crna Gora vijekovima zaista bila vojni logor “najboljih Srba.” Pošto značajni dio opozicione elite obitava u uskim okvirima srpskog nacionalizma, po njima Njegošev književni pečat ovjerava srpski karakter Crne Gore. Kao što znamo, i ovakva interpretacija ima značajnog odjeka u dijelu izbornog tijela.

Proglašenje Njegoša za sveca predstavljalo je čin vrhunske politizacije ovog pjesnika. Kreiranjem novog trojstva Vladika-Pjesnik-Svetac, sadašnji crnogorsko-primorski, zetski i skenderijski komesar pod kamilavkom i ratni huškač iz 1990-ih je pokušao da Crnu Goru definiše kao državu pravoslavaca, a sebe lično i Crkvu kojom zapovijeda nametne kao centralni anker inače višeslojnih svetovnih, duhovnih i kulturnih identiteta u Crnoj Gori.

Takozvana građanska opozicija koja odavno flertuje sa crnogorskim nacionalizmom koristi Njegoša i aktuelno pitanje praznikovanja pod njegovim imenom da bi osudila DPS za manjak hrabrosti i patriotizma. Dok iz sve snage nastoji da zaradi političke poene na Njegoševim poemama, ova opozicija punim ustima kritikuje DPS za politizaciju velikog pjesnika! Političke elite koje tvrde (ili vjeruju) da predstavljaju građane islamske vjere, Njegoša vide kao pjesnika genocida. Njihovo političko čitanje poezije ne prepoznaje činjenicu da centralna tema Gorskog vijenca nije bazirana na istorijskom događaju. Oni, takođe, ne vide vijednost u činjenici da je upravo Njegoš - romantičarski pjesnik iz 19. vijeka - napisao neke od najljepših stihova na našem prostoru o islamu i Stambolu. Naprotiv, njihov odnos prema Njegoševom stvaralaštvu je definisan dešavanjima iz 1990-ih i zločinima počinjenim nad Muslimanima u bivšoj SFRJ. Istini za volju, guslalo se i na Dubrovniku, i na Vukovaru, i u Srebrenici. Kao što je pokazao Ivo Zanić u knjizi Prevarena povijest, ratovi i zločini koji su pratili raspad SFRJ su, gotovo bez izuzetka, bili opravdavani pasusima iz epske poezije i moderne literature.

Iako ti zločini nijesu krivica pjesnika, nego ilustracija ludila ubojica, mi moramo prepoznati legitimnost odijuma koji žrtve pokazuju prema pjesniku. Za mnoge stanovnike bivše Jugoslavije koji su bili žrtve zločina, Njegoševi stihovi nijesu poezija već realnost krvi, bola, gubitka voljenih, progonstva i patnje kojoj su bili podvrgnuti od strane epikom nadahnutih bandita i ubojica što su se ogrtali nacionalnim zastavama. Valja podsjetiti da je DPS jedna od političkih organizacija koje, između ostalog, baštine i ratno-huškacku tradiciju 1990-ih.

Tekuća rasprava o prazniku kulture pod Njegoševim imenom potvrđuje da, uprkos uvjeravanjima zvaničnika, Crna Gora nije mrdnula ni pedalj izvan poslovičnog plemenskog guvna i od sjednika na kojem se određivala kolektivna sudbina.

Potvrdilo se da nije moguće Njegoša odbraniti od manipulatora kada država nije spremna da se iskreno suoči sa savremenim percepcijama njegovog književnog opusa, a dijalog izmjesti iz dnevno-političkog u kulturni okvir. Ovo izmještanje bi imalo smisla jedino nakon što se naprave dva važna (is)koraka. Prvi je istorizacija Njegoševe poezije i njeno omeđavanje referencama iz vremena kada je nastala. Drugi je jasno povlačenje linije razdvajanja između poezije iz 19. vijeka i njene zloupotrebe s kraja 20. vijeka. Bojim se da, uprkos izrazu ministarske spremnosti na (politički) dijalog, u Crnoj Gori ne postoji ni volja, ni snaga da se naprave ova dva (is)koraka izvan magičnog kruga nacionalnih mitova.

Univerzitet Alberte, Kanada

( Dr Srđa Pavlović )