Vizantija – svijet promjene

Norič: "moje savršeno neznanje o Vizantiji"

U Uvodu svoje knjige Vizantija čuveni britanski vizantolog Džon Džulijus Norič (v. Johan Julius Norwich - BYZANTIUM, 1988; Džon Džulijus Norič - Vizantija, prev. Predrag Urošević, Evro-Giunti, 2009) sa puno razoružavajućeg šarma priznaje da o Rimskom carstvu istočnog dijela svijeta (kasnije nazvanom Bizant, Vizantija) do svog odlaska na Oksford nije znao gotovo ništa. Obrazovni sistem prećutao je ovaj dio istorije. („Uistinu ne mogu da se setim da je ikad bila pomenuta, a kamoli proučavana, i toliko je savršeno bilo moje neznanje da sam jedva bio u stanju da ga odredim, čak i u najopštijim crtama, sve dok nisam otišao na Oksford.“) O ljubavi prema vizantijskim studijama kojima će se kasnije posvetiti, kao i prema zemljama istočnog Sredozemlja koje je kao naučnik i diplomata upoznavao pedesetih i šezdesetih godina prošlog vijeka, a u kojima je nalazio pravu riznicu umjetničkih vrijednosti i tragova vizantijske prošlosti uopšte - Norič govori sa neskrivenim oduševljenjem. U svečanom tonu i vrlo precizno saopštava činjenice o trajanju Imperije:

„Vizantijsko carstvo je od osnivanja, što je učinio Konstantin Veliki u ponedeljak 11. maja 330. godine, do svog pada pred silom sultana Mehmeda II u utorak 29. maja 1453. trajalo hiljadu sto dvadeset tri godine i osamnaest dana.“

O značaju Drugog Rima za opstanak Evrope kaže:

„Naša civilizacija nikad nije na pravi način priznala dug koji ima prema Istočnom carstvu. Da nije bilo tog silnog orijentalnog bastiona hrišćanstva da se odupre vojskama kralja Persije u VII veku, ili onih bagdadskih kalifa u VIII, Evropa danas ne bi postojala.“

Autor posebno naglašava dug prema Vizantiji na planu evropske kulture:

„Posle varvarske invazije i pada rimskog cara, svetlost znanja bila je gotovo zgasla u zapadnoj Evropi, osim ono nekoliko njenih bledih treptaja po manastirima; svetlela je ona nepomućenim sjajem samo na obalama Bosfora tako da je staro klasično nasleđe sačuvano. Glavnina onoga što mi danas znamo o drevnim vremenima, posebno o grčkoj i latinskoj literaturi i rimskom pravu - zauvek bi bila izgubljena da nije bilo obrazovanih ljudi i carigradskih pisara i prepisivača.“

Da nije ničega drugog do samog zvuka imena, nevjerovatnog imena - Vizantija, i ono bi bilo vrijedno pažnje i dovoljno da se zainteresujemo za priču o Istočnom carstvu, smatra Norič.

Vizantija, koja je trajala kao carstvo blistavih uspona i velikih padova, prostor na kojem su tokom više od jednog milenijuma vrh hijerarhije zauzimale različite dinastije, odnjegovala je izvanredan likovni izraz, raskošnu primijenjenu umjetnost i arhitekturu, književnost u kojoj se estetika i idejnost teksta često kombinuje sa vizuelnim umjetničkim izrazom.

Vizantijsko slikarstvo bilo je vrhunsko, sa prepoznatljivim bojama, živim, skupocjenim, prirodnim. U svijetu slike, naročito u prefinjenim nijansama boja, reflektuje se ono dragocjeno, nepatvoreno i najčistije. Vizantijsko plavo je „lapis lazuli“, zeleno je refleks smaragda, vode i azura. Zemljane nijanse pozajmljuju od gline i kamena. Boje su pročišćene i do savršenstva upodobljene najskupocjenijim primjercima materije koje baštini priroda. Na ikoni dominira zlatna podloga koja „ukida prostornu dubinu“ i „imobiliše pokret“ (Grabar), naglašavajući upravo na taj način dematerijalizaciju prikazanih likova kojima se teži izraziti uzvišeno, spiritualno i vječno.

Slikarstvo Bizanta jednako je precizno i do savršenstva dovedeno i u ilustraciji književnog teksta. Nepodijeljeno je mišljenje da se rijetko može sresti takva posvećenost i virtuoznost u umjetničkoj izradi minijature kakvu su imali vizantijski majstori u izradi slike koja služi „samo“ kao ilustracija u knjizi.

Uticaj vizantijske umjetnosti proteže se i na istok i na zapad. Tragove ovog (ali i uzajamnog) uticaja nalazimo u Turskoj i Siriji na primjer, ali ništa manje (ako ne i više) u zapadnoevropskim zemljama. Na prostoru Italije, naročito u Veneciji, imamo izrazite primjere prožimanja istočnog i zapadnog arhitektonskog i likovnog izraza. Upravo zato, paralela Venecija-Carigrad (Konstantinopolj, Novi Rim) predmet je interesovanja mnogih vizantologa, iako je jasno da su ova dva grada suštinski neuporediva.

Svjetski kongres vizantijskih studija, Beograd, 2016.

Beograd je od 22. do 27. avgusta ove godine bio domaćin dvadeset trećeg Međunarodnog kongresa vizantijskih studija. U prošlom vijeku ovaj grad je ugostio vizantologe svijeta na Drugom kongresu, 1927. godine.

Organizatori Kongresa bili su Srpski nacionalni komitet za vizantologiju i Association internationale des eẾtudes Byzantines, u saradnji sa Vizantološkim institutom SANU i Srpskom akademijom nauka i umetnosti, Univerzitetom u Beogradu, Filološkim fakultetom i Filozofskim fakultetom Univerziteta u Beogradu, uz podršku Vlade Republike Srbije i Ministarstva prosvete, nauke i tehnološkog razvoja Republike Srbije, Association internationale des eẾtudes Byzantines, Srpske pravoslavne crkve, Fondacije A. G. Leventis, Grada Beograda, kao i nekoliko privrednih organizacija, a pokroviteljstvo potpisuju Predsednik Republike Srbije i United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization (UNESCO).

Na svečanosti otvaranja Kongresa 21. avgusta, u inauguralnom obraćanju riječ su imali Tomislav Nikolić, predsjednik Republike Srbije, akademik Ljubomir Maksimović, predsjednik Srpskog nacionalnog komiteta za vizantologiju i direktor Vizantološkog instituta u Beogradu, Johanes Koder (Johannes Koder), President of the International Association of Byzantine Studies, kao i predstavnik UNESCO-a, dok je inauguralno predavanje održao Džon F. Heldon (John F. Haldon - „Change“ in Byzantium. Thinking about Stability, Resilence and Movement in Medieval East Roman Society).

Teme i sadržaji plenarnih izlaganja

Izdvojićemo ovdje samo neke od brojnih zanimljivih tema zastupljenih u okviru plenarnih predavanja.

Bernar Flizen (Bernard Flusin, Université Paris-Sorbonne) u svom detaljnom i vrlo sistematičnom izlaganju razmišlja, na primjer, o hagiografiji „entre innovation et tradition“ („između inovacije i tradicije“), odnosno o „hagiographie nouvelle et saints anciens“ („novoj hagiografiji i starim svecima“) u razdoblju od VIII do X vijeka. Vensan Deroš (Vincent Déroche, Collège de France, Paris) održao je predavanje po kojem je cijela sesija dobila naziv - o „zlatnom vijeku hagiografije“, koji će uslijediti poslije ikonoklazma, sa posebnim osvrtom na nove forme i nove tendencije. Antonio Rigo (Antonio Rigo, Università Ca’ Foscari, Venezia) analizira „slučaj dva nova sveca“ u X i XI stoljeću, a u kontekstu nečega što imenuje kao „contrôle et répression de la hiérarchie“ („kontrola i represija hijerarhije“).

O ranovizantijskom urbanom prostoru na jugozapadu i jugoistoku Mediterana, o „hrišćanskom gradu ili hristijanizaciji grada“ govorio je Horhe Lopez Kuiroga (Jorge López Quiroga, Autonomous University of Madrid). O Caričinom Gradu („A New-Discovered City for a ’New’ Society) izlagao je Vujadin Ivanišević (Institute of Archaeology, Belgrade), dok je o ranovizantijskim gradovima od sredine VI stoljeća, o transformaciji, promjeni i opadanju, takođe vrlo zanimljivo predavanje održao Enriko Zanini (Enrico Zanini, University of Siena).

Beatris Kazo (Béatrice Caseau, Université Paris-Sorbonne), u plenarnom predavanju Rituels chrétiens et sensorialité (Hrišćanski rituali i senzornost) izlagala je o religijskim običajima, obredima i „osjetima“, dostizanju sfere duhovnosti i svetosti putem čulne recepcije, naročito u navikama i obredima „plebsa“, koji, za razliku od „noblesa“, ima potrebu za taktilnom percepcijom religijskih predmeta (npr. onih za koje se vjeruje da imaju čudotvornu moć). „Nobles“ svoju potrebu za dostizanjem viših oblika duhovnosti ispoljava drugačije, a u pogledu osjetilnosti dovoljna mu je vizuelna percepcija, smatra Kazo...

O istoriji Srba u kontekstu uticaja Istoka i Zapada, autoriteta Rima i Konstantinopolja, govorio je Srđan Pirivatrić sa Vizantološkog instituta SANU (Institute for Byzantine Studies, SASA, Belgrade) u svom plenarnom predavanju The Serbs and the Overlapping Authorities of Rome and Constantinople, 7th to 16th Century, dok je o ruskom srednjem vijeku u istom kontekstu izlagao Kiril Maksimovič (Kirill A. Maksimovič, Frankfurt am Main, Germany), čije predavanje nosi naslov Mediaeval Russia between Two Romes: Challenges and Responses, 10th-16th Centuries (Srednjevjekovna Rusija između dva Rima: izazovi i odgovori; stoljeća od X do XVI).

Voren Tridgold (Warren Treadgold, Saint Louis University) učestvovao je u jednoj od plenarnih sesija kao autor rada The Unwritten Rules for Writing Byzantine History (Nepisana pravila za pisanje vizantijske istorije), u kojem postavlja pitanje šta je to što bi bilo tipično vizantijsko „vlasništvo“ i doprinos u istoriografskom radu. Odgovara prvo da to svakako nije stil pisanja, koji se u istoriografiji gotovo i nije razlikovao od stila literarnih formi kao što su tragedija, komedija, novela, romansa sa izmišljenim likovima i događajima. O izvjesnoj crti vizantijskih istoričara - da posjeduju nešto po čemu su prepoznatljivi više nego po stilskoj eleganciji - a to je iskrenost i istinoljubivost („they expected thruthfulness“) - predavač nešto nagovještava na početku, da bi u detaljnijoj analizi zasnovanoj na primjerima došao do niza zaključaka koji, u konačnom, dokazuju početne stavove. Bez obzira na zaštitu koju su uživali moćni, vizantijski istoričari su smatrali da treba izreći i kritičke sudove o ličnostima i događajima, da ne treba izricati hvalospjeve savremenicima - naročito ako su nezasluženi. Nedopustivo je kazivanje kao „iz prve ruke“ ako se koriste indirektni izvori i treba biti oprezan ako se posumnja u vjerodostojnost izvještaja...

O mjestu istorije umjetnosti i arheologije u kontekstu vizantijskih studija („bilans i perspektive“) izlagao je profesor sa Univerziteta u Frajburgu (Jean-Michel Spieser, Université de Fribourg).

Posjetioci su takođe mogli čuti interesantno izlaganje i o vizantijskim studijama u novom milenijumu u kontekstu „novog razvoja“ u Kini (Xu Jialing, Northeast Normal University, Changchun). No, završna plenarna predavanja tematski već uveliko prelaze okvire naučnih istraživanja, opservacija i nalaza na evroazijskim prostorima. Jan Ziolkovski (Jan Ziolkowski, Harvard University - Dumbarton Oaks) izlagao je o poziciji i perspektivama vizantijskih studija u Sjevernoj Americi, dok je Bronven Nil (Bronwen Neil, Australiean Catholic University) govorio o vizantijskim studijama i „stipendijama“ („byzantine scholarship“) u okviru školskog sistema Australije u novom milenijumu.

Svaka plenarna sesija počinjala je uvodnim napomenama i završavala se zaključnim razmatranjima moderatora, i svaka je predstavljala uvod u tematske sesije u okviru okruglih stolova i sjednica slobodnih saopštenja (gdje je autorka ovog teksta izložila i svoj rad).

U najkraćem - sadržaji zastupljeni na Kongresu sasvim su opravdali izabrani moto „Vizantija - svet promene“.

Domaćin narednog kongresa vizantologa 2021. godine biće Turska, zemlja sa zapaženim učešćem na ovogodišnjem kongresu u Beogradu (gdje je i donijeta ova odluka).

Vizantija i zapadnoevropska umjetnost

Vizantija jeste svijet pun mijena, spona svjetova i epoha, most između era, inspiracija mnogo čemu što će uslijediti.

Umjetnost i urbanitet u pećinama Kapadokije, bijeli kamen i „vulkanski pepeo“, stare ikone, bogatstvo mozaika kojem je cijena svuda u svijetu rasla srazmjerno udjelu autentične vizantijske umjetnosti i tehnike, jednako zadivljuju i danas. Aplikativne umjetnosti, naročito stari zanati, podrazumijevali su vrijeme, strpljenje i posvećenost, majstorstvo u prstima jednako kao i u umijeću odabira najboljeg od prirode. U tom smislu, bizantska era je neponovljiva. Mnogi vrijedni primjerci mobilnog umjetničkog blaga danas se čuvaju u muzejima, bibliotekama i galerijama zapadnoevropskih gradova.

Vizantijska umjetnost ističe hijerarhiju, slavi božansku i vladarsku moć, ali porijeklo njenih autora katkad je nemoguće dokučiti. Andre Grabar, poznati francuski vizantolog, izražava sumnju u opravdanost oficijelnog stava da se autori Bizanta mogu svrstati u tri grupe: jedni imaju aristokratsko porijeklo i status, pripadaju vladajućoj eliti; drugi su iz monaških redova; treći - „iz naroda“. Grabar ovu podjelu smatra proizvoljnom, jer se porijeklo i društveni status autora u vizantijskoj umjetnosti ne mogu s pouzdanjem utvrditi, prije svega zbog njene „sistematske anonimnosti“. Međutim, opšta saglasnost postoji kada je riječ o kontrastima i kontradiktornostima u kojima Bizant sigurno ne oskudijeva. Vizantija je imala svoje renesansne periode koje je pratio povratak ranohrišćanskoj, ali i predhrišćanskoj antici, a ujedno i jaka reakcija protivnika ovakvih promjena. Imala je epohu ikonoklazma i pobjedu ikonopisa kao forme umjetničkog i religijskog izražavanja. Imala je svoju Grčku koja se povremeno vraćala Staroj Grčkoj i njenim izvorima, zatvarala i distancirala od ostatka Carstva u svojoj (samo)svijesti o supremaciji, a koja je istovremeno bila sveprisutna i pripadala svima, i čiji se uticaj u Carstvu osjećao svuda. Imala je svoje teoretičare, čija misao doživljava najveći procvat onda kada sam umjetnički izraz polako počinje da stagnira. Uostalom, ona je Evropi već prenijela i podarila dovoljno iskustva i inspiracije.

U vijeku jednog Đota i procvata zapadnoevropske umjetnosti uopšte, vizantijska umjetnost, naglašava Grabar, već je umorna i nema odgovor na ovaj novi izazov. Epoha Paleologa, posljednje bizantske dinastije, donosi, međutim, erudiciju, akademizam i teorijsku misao o umjetnosti.

Neznanje o Vizantiji više nije „savršeno“. Predrasuda je sve manje. Kontradiktornosti, međutim, jesu nepobitne.

Uostalom, možda ni slavnog evroskog baroka ne bi bilo da ga u dugim vijekovima nisu najavili raskoš i protivurječnosti, čulnost i mističnost, uspon i opadanje, tama i zlato Vizantije.

Vizantijske studije u novom milenijumu

Službeni jezici kongresa bili su engleski, francuski, ruski, španski, njemački i grčki. Aktivnih učesnika bilo je oko 1300 (posjetilaca, koji su morali biti registrovani kao pasivni učesnici, odnosno „osobe u pratnji“ – još nekoliko hiljada), a dolazili su iz Italije, Francuske, Grčke, Austrije, Velike Britanije, Mađarske, Španije, Gruzije, Jermenije, Kine, Japana, Sjedinjenih Američkih Država, Kanade, Izraela, Turske, Danske, Albanije, Rumunije, Bugarske, Finske, Slovačke, Poljske, Njemačke, Belgije, Australije, Norveške, Kipra, Irske, Švajcarske, Ukrajine, Makedonije i drugih zemalja Evrope i svijeta (ukupno 39 zemalja).

Plenarna predavanja grupisana su u šest tematskih sesija: L’âge d’or de l’hagiographie byzantine (Zlatni vijek vizantijske hagiografije); The Byzantine City and the Archaeology of the Third Millennium (Vizantijski grad i arheologija u trećem milenijumu); Byzantine Religious Practices and the Senses (Vizantijski religijski običaji i osjeti); Political and Ideological Relationships between the Slavs and Old and News Rome, 6 th – 16 th Century (Politički i ideološki odnosi između Slovena i Starog i Novog Rima, VI – XVI vijek); How the Byzantines Wrote History (Kako su Vizantinci pisali istoriju); Byzantine Studies in the New Millenium (Vizantijske studije u novom milenijumu).

Autori plenarnih radova su ugledni profesori univerziteta i instituta iz Moskve, Pariza, Madrida, Birmingema, Edinburga, Beograda, Sijene, Venecije...

( Gordana Leković )