Nacistička vlast u Nemačkoj, kao i mnogi drugi totalitarni režimi širom planete, težila je da uspostavi kontrolu nad svim sferama društva sa izraženom željom da se pod jaram stave misli, jezik i kulturno nasleđe stanovništva.
Uticaj nacista na sva područja kulture pokazuje u kojoj meri je Adolf Hitler težio da kontroliše život Nemaca i pridobije ljude za nacizam.
Tog 10. maja 1933. godine na udaru su se našle - knjige.
I to one koje su predstavljale oličenje „nenemačkog duha", prema mišljenju Unije nemačkih studenata usko povezane sa Hitlerovom Nacionalsocijalističkom radničkom partijom.
U Nemačkoj su na udaru bili „svi oni koji su pokušavali da misle samostalno i nezavisno", kaže Božidar Jakšić, sociolog u penziji i nekadašnji direktor Instituta za filozofiju i društvenu teoriju Univerziteta u Beogradu.
Na ulicama i trgovima 34 univerzitetska grada u Nemačkoj spaljivana su dela Karla Marksa, Fridriha Engelsa, Tomasa i Hajnriha Mana, Helen Keler, Eriha Garsije Remarka, Sigmunda Frojda, Franca Kafke, Hermana Hesea, Alberta Ajnštajna i mnogih drugih nepodobnih autora.
- Devojčica koja je prisustvovala Kristalnoj noći
- Šta bi se desilo da Hitler nije poražen
- Čovek koji je proslavio Ajnštajna u svetu
Šta se desilo 10. maja 1933. godine?
Nacisti su sastavili spisak od više od 2.500 zabranjenih autora i podstakli spaljivanje knjiga koje su osporavale nacističke ideje i vrednosti.
Akcija studenata koja je kulminirala na trgu ispred gradske Opere u Berlinu (nekadašnji Opernplac, danas nosi naziv Bebelplac) bila je usmerena protiv svega što je nije bilo u skladu sa nacističkom ideologijom.
Od jevrejske kulture i književnosti na nemačkom jeziku, do različitih društvenih i političkih koncepata poput socijalizma, komunizma, pacifizma, demokratije i religije.
Taj „nacionalsocijalistički, pseudo-paganski ritualni čin je dokaz antiintelektualizma" režima, uprkos činjenici da su se tvorci i sledbenici te ideologije pozivali na superiornost nemačke kulture, smatra Milan Ristović, redovni profesor na Katedri za Opštu savremenu istoriju Filozofskog fakulteta u Beogradu.
„Oni nacional-socijalizmu jednostavno nisu bili potrebni", dodaje on.
Među cenzurisanim književnicima našao se i Hajnrih Hajne, nemački pesnik jevrejskog porekla iz 19. veka koji je svojevremeno zapisao da će „tamo gde spaljuju knjige spaljivaće i ljude".
To se obistinilo kada je postavljen temelj nacional-socijalističke industrije smrti u koncentracionim logorima širom Evrope, podvlači Ristović.
- Karl Marks - kapitalni mislilac antikapitalističke ideologije
- Fridrih Engels - od bogataškog sina do oca komunizma
- Komunistički manifest: Ideološka lektira levičara
Kako je došlo do vatrenog pira?
Događaji koji su se odigrali 10. maja nisu došli iznenada.
Kancelarija za medije i propagandu Unije nemačkih studenata još će 6. aprila 1933. godine proglasiti početak „Akcije protiv nenemačkog duha" u okviru koje je bilo planirano „čišćenje" nemačkog jezika i kulture od neželjenih sadržaja.
Grupa osionih studenata, uz podršku Hitlerove vlade, vodila se devizom da „sve što nije čista arijevska rasa zaslužuje da bude uništeno", ističe sociolog Jakšić.
Samo dva dana kasnije, ista organizacija objavila je skup zahteva pod nazivom Dvanaest teza.
U ovom dokumentu nastalom po uzoru na 95 teza Martina Lutera iz 1517, studenti su se zalagali za očuvanje „čistoće" nemačkog jezika i kulture, pozivajući ostale studente i profesore da pokažu posvećenost i odanost nemačkom duhu i tradiciji.
Nekoliko najradikalnijih teza ticalo se jevrejskog pitanja.
Pripadnici ove etničke grupe su „najopasniji neprijatelji" nemačkog naroda i „stranci" kojima bi trebalo zabraniti da objavljuju dela na nemačkom jeziku, isticali su autori Dvanaest teza.
„Nacionalizam zarobljava ljudsku dušu i nema benignog nacionalizma.
„Svaki nacionalizam u sebi nosi tragediju za sve ono što je drugo i drugačije", poručuje Jakšić, jedan od recenzenata dela „Knjigocid: Uništavanje knjiga u Hrvatskoj 1990-tih" autora Anta Lešaje.
Gebelsov govor i izgnanstvo intelektualaca
Kada je studentski pokret radikalizovao aktivnosti protiv svih onih koji su putem pisane reči zauzimali stavove nasuprot nacional-socijalizmu, postalo je jasno da su imali podršku državnog aparata.
„Ono što je problematično to je da podsticaj jeste stigao sa vrha, pre svega iz Ministarstva za propagandu na čijem čelu se nalazio šef nacističke propagande Jozef Gebels", kaže profesor Ristović.
Za izdavanje knjiga bila je potrebna dozvola.
A Gebels je koristio sopstveni roman - Mihael - kao model za „odgovarajuću literaturu".
Studenti, od kojih su neki bili odeveni u uniforme SS divizija i nosili druge nacističke simbole, dopremili su 10. maja više od 20.000 primeraka dela koja su smatrana „nenemačkim" na trg ispred gradske Opere u Berlinu.
Knjige su uzete iz univerzitetskih i drugih biblioteka širom zemlje.
Na tom mestu se okupilo više od 40.000 ljudi, dok su milioni Nemaca slušali uživo prenos putem radio prijemnika.
Dok su knjige gorele (snimak pogledajte ovde), Gebels se potrudio da zapali masu u Berlinu i širom Nemačke i kod simpatizera Nacionalsocijalističke partije učvrsti uverenja o postojanju unutrašnjih neprijatelja.
U obraćanju studentima, Gebels ih je pozvao da „kažu ne dekadenciji i nemoralu", te da se „doba jevrejskog intelektualizma završilo".
Nazvao je autore spaljenih dela „intelektualnom prljavštinom" nemačkog naroda, pozivajući studente da „predaju plamenu zle duhove prošlosti".
- „Mi za njih nismo bili ljudi - mi smo za njih bili gamad“
- Čovek koji je preživeo pet nacističkih logora smrti
- Ulica Maksa Brosea u Pančevu - ko je bio „lider vojne industrije“ nacističke Nemačke
Erih Kesner, autor satiričnog romana Fabijan koji su nacisti smatrali nepodobnim, prisustvovao je činu paljenja sopstzvenih dela kada je etiketiran kao izdajnik i boljševik.
Uprkos tome, Kesner je jedan od retkih istaknutih nemačkih intelektualaca koji nisu napustili domovinu tokom tridesetih godina prošlog veka.
Lista onih koji su izbegli pred represijom režima znatno je duža.
Gotovo svi istaknuti pripadnici Frankfurtske škole, poput Teodora Adorna, Herberta Markuzea, Jirgena Habermasa, Eriha Froma i Maksa Horkhajmera, takođe napustili zemlju ubrzo posle tog maja 1933, napominje sociolog Božidar Jakšić.
Književnici Ernst Vajs i Hajnrih Man su otišli u Francusku, Tomas Man je privremeno utočište našao u Švajcarskoj, da bi se posle toga preselio u Sjedinjene Države.
Albert Ajnštajn se odrekao nemačkog državljanstva i posle nekoliko meseci u Belgiji i Velikoj Britaniji, emigrirao je takođe u Sjedinjene Države.
Ristović smatra da je nacizam otuđio celu generaciju vrhunskih nemačkih intelektualaca tog doba od nemačke kulturne tradicije, dodajući da je režim želeo da stvori intelektualace koji će biti „deo celog tog propagandnog mehanizma".
Međutim, bilo je i onih koju su podržali principe na kojim je počivala Nacionalsocijalistička partija.
„Imate Hajdegera sa druge strane, kao vodećeg nemačkog i evropskog filozofa iz prve polovine tog veka, koji prihvata i pozdravlja dolazak nacizma", ističe profesor Filozofskog fakulteta u Beogradu.
Kroz neka njegova dela, poput Crnih svezaka, mogu se prepoznati antisemitski stavovi kao dokaz da njegov odnos prema tadašnjem režimu nije bio samo „brak iz interesa", objašnjava on.
Seoba intelektualaca iz Nemačke posle 1933. godine, ali i iz čitave Evrope uoči i tokom Drugog svetskog rata, mahom u Sjedinjene Države izmenila je kulturnu, književnu i naučnu scenu starog kontinenta.
To je pomerilo težište evropskog intelektualnog života preko Atlantika, kaže Ristović.
- Ko su bila deca Alberta Ajnštajna i šta je bilo s njima
- Pronađen spisak sa 12.000 tajnih računa nacista
- Kako je falsifikovani pečat doveo do hapšenja Hajnriha Himlera
Kako je nastala biblioteka zabranjenih knjiga?
Zasluge za opstanak ostrakizovanih knjiga iz nacističkog peroda idu Georgu Salcmanu, Nemcu čiji su otac i deda podržavali nacionalsocijalistički režim, dok je on bio član Hitlerove omladine tokom adolescencije i učestvovao u ratu.
Otac je 1945. godine izvršio samoubistvo po kapitulaciji Nemačke, a Salcman je ranjen kao maloletni vojnik u ratu.
Georg je 1976. godine počeo da sakuplja knjige koje su bile zabranjene tokom nacističkog režima u Nemačkoj, da bi do smrti 2013. godine uspeo da prikupi oko 12,000 primeraka.
Biblioteka Univerziteta u Augzburgu otkupila je 2009. godine njegovu kolekciju koja se do danas smatra najvećom privatnom zbirkom literature koju su nacisti smatrali nepoželjnom.
„Njegova kolekcija uglavnom se sastojala od dela objavljenih značajno pre 1933. godine, ali su te knjige kasnije postale trn u oku nacistima iz različitih razloga", objasnio je 2019. godine za BBC Gerhard Štrumf, bibliotekar univerzitetske biblioteke u Augzburgu.
Dodaje da je očevo samoubistvo uticalo na Georgovo udaljavanje od nacionalsocijalističkih ideja i odluku da se posveti sakupljanju nekada zabranjene literature.
Prvi primerak koji je Salcman nabavio bila je Borba iz 1916. godine koju je napisao Ernst Vajs, jevrejski doktor koji je 1934. godine zauvek napustio Nemačku i preselio se u Pariz gde se ubio 1940. godine posle ulaska nemačkih trupa u francusku prestonicu.
Nije bilo lako ubediti ovog kolekcionara da preda zbirku knjiga koje su tokom tridesetih gorele širom Nemačke, jer je Salcman strahovao da one neće biti dostupne svima koji žele da do njih dođu, kaže Štrumf.
Upravo zbog toga, univerzitetska biblioteka u Augzburgu pobrinula se da one stoje u otvorenom delu ustanove na raspolaganju svakom ko je zainteresovan.
Pratite nas na Fejsbuku i Tviteru. Ako imate predlog teme za nas, javite se na bbcnasrpskom@bbc.co.uk
Bonus video:
