„Halo, upali su u ambasadu, drže Vašeg oca."
Žana Rolović se i danas, 51 godinu kasnije, jasno seća ovih reči.
Čula ih je kao devojka 1971. godine, kada su je iz jugoslovenske ambasade u Stokholmu pozvali da je obaveste da je njen otac Vladimir Rolović, ambasador u Švedskoj, kidnapovan, a zatim i ubijen.
„Tata je radio i borio se za sopstvenu državu, za Jugoslaviju, a to ga je na kraju i ubilo", kaže Žana Rolović danas za BBC na srpskom.
Ubistvo Vladimira Rolovića je prvi atentat na najvišeg diplomatskog predstavnika SFR Jugoslavije u svetu, „najradikalniji čin hrvatskih ekstremnih nacionalista, koji su živeli u emigraciji", kaže Hrvoje Klasić, profesor istorije na Filozofskom fakultetu u Zagrebu za BBC.
„Rolović je ubijen da bi se razbila Jugoslavija", dodaje Klasić.
„U međuvremenu, godinama posle ovog ubistva, u talasu nacionalizma tokom konačnog raspada Jugoslavije 1990-ih, jednom od ubica je u Hrvatskoj podignut spomenik u rodnom mestu."
- Vladimir Dedijer - partijski čovek pogleda širih od partije
- „Čovek koji se bunio kad se niko nije bunio": Milovan Đilas - priča o prvom, a zaboravljenom disidentu
- Slobodan Penezić Krcun, nemilosrdni mač revolucije, šef Ozne, ministar, premijer i brižni otac
- Od Hrvatskog proleća do podele Bosne: Koje dogovore kriju zidovi Titove vile u Karađorđevu
Ko ubija koga: Šta je prethodilo ubistvu
Rolović i njegov ubica Miro Barešić rođeni su na istom području, ali su imali potpuno drugačiju predstavu kako treba da izgledaju granice država na Balkanu.
Rolović je bio Crnogorac, predratni komunista i prvoborac u Drugom svetskom ratu, objašnjava Klasić.
„Ambasador je bio na brojnim istaknutim političkim zapovednim funkcijama tokom rata, a i nakon rata je bio vezan za sigurnosne obaveštajne službe u SFR Jugoslaviji", kaže istoričar.
Kasnije je bio na čelu Golog otoka, ostrva u Hrvatskoj, koji je tokom SFR Jugoslavije služio kao zatvor za političke neistomišljenike Josipa Broza Tita.
Sa ove pozicije otišao je u diplomatiju, pa je radio u ambasadama u Norveškoj i Japanu, a zatim i Švedskoj.
Hrvat Miro Barešić je te 1971. imao 21 godinu.
Dvanaest meseci ranije, pobegao je iz Hrvatske u Švedsku jer nije hteo da služi vojsku i što je već imao kriminalni dosije, kaže Klasić, profesor Filozofskog fakulteta u Zagrebu.
„Svedoci kažu da Barešić u Stokholm nije došao kao nacionalista, ali da se brzo povezao sa ljudima koji to jesu bili".
Ekstremni nacionalisti u Skandinaviji bili su „naslednici ustaških političara i vojnih zapovednika koji su posle Drugog svetskog rata uspeli da pobegnu iz Jugoslavije jer se nisu slagali sa komunističkim režimom", objašnjava.
Širom sveta, po zapadnoj Evropi i Južnoj Americi, hrvatski ultranacionalisti su tokom 1950-ih i 1960-ih formirali revolucionarne organizacije, poput Hrvatskog oslobodilačkog pokreta, Hrvatskog narodnog otpora i Hrvatskog revolucionarnog bratstva.
„U ovim organizacijama su odustali od ustaškog imena, ali su ideje bile iste", kaže Klasić.
„Oni su verovali da su Hrvati u inferiornom položaju u Jugoslaviji i želeli su da ona nestane i da Hrvatska bude samostalna, po svaku cenu."
Kako je nastao ustaški pokret
Ustaša je naziv za hrvatsku revolucionarnu organizaciju osnovanu 1929. godine u Italiji, kao odgovor na šestojanuarsku diktaturu kralja Jugoslavije Aleksandra Karđorđevića.
Ideologija organizacije se zasniva na hrvatskom separatizmu, ultradesničarskim idejama i terorističkom pristupu ostvarivanja nezavisnosti Hrvatske.
Kao tajno društvo osnovao ju je Ante Pavelić tokom progonstva, a pripadnici ove organizacije nazivaju se ustašama, po staroj hrvatskoj reči za pobunjenike.
Po izbijanju Drugog svetskog rata, ustaše su preuzele vlast 1941. godine, kao saveznici Adolfa Hitlera i Sila Osovine, i osnovali Nezavisnu državu Hrvatsku (NDH) u područjima današnje Hrvatske, Bosne i Hercegovine i delu Vojvodine.
Sile Osovine su činile Nemačka, Italija i Japan, naspram Saveznika, Velike Britanije, Francuske, Sjedinjenih Američkih Država i Sovjetskog Saveza.
Ustaške vlasti su odgovorne za ubistva i progone Srba, Jevreja, Roma i drugih političkih neistomišljenika u koncentracionim logorima poput Jasenovca.
Posle pobede Saveznika, pripadnici Ustaša su mahom pobegli u inostranstvo.
Tri metka i telefonski poziv
Tog jutra, 7. aprila 1971. godine, Žana Rolović je ubeđivala oca da ne ide u ambasadu.
Tek je diplomirala, dan je bio miran i sunčan i htela je da, posle zajedničkog doručka, sa ocem ode u grad.
„Ali je on rekao da ima posla u ambasadi", seća se Žana.
U dom Rolovića su tog prepodneva u proceduralnu posetu došli gosti iz kineske ambasade, kada je zazvonio telefon.
„Majka je sedela u salonu sa diplomatama iz Kine, pa sam se ja javila.
„Muški glas mi je rekao da je jugoslovenska ambasada napadnuta", kaže.
Tada su Miro Barešić i Anđelko Brajković, pod izgovorom da su došli da apliciraju za vizu, zaustavili ambasadora Rolovića na hodniku.
„Pokušali su ga da onesposobe, ali je Rolović imao pištolj kod sebe", prepričava Klasić.
„Ipak, pištolj je bio zakočen, tako da su ga udarili u glavu i zaključali u sobu."
Ispalili su tri metka Roloviću u glavu, a zatim se predali.
Žana Rolović kaže da je u Švedsku tada poslat celokupan medicinski tim neurohirurga iz Jugoslavije koji su pokušali da mu spasu život.
Rolović je od posledica ranjavanja preminuo osam dana kasnije.
„U Beograd smo se vratili zajedno sa kovčegom," specijalnim avionom Vlade Jugoslavije", dodaje Žana.
Vlada Crne Gore je tražili da avion prvo sleti u Podgoricu kako bi ambasadoru, Crnogorcu, odali počast, ali je njena majka odbila.
Ubice su osuđene na doživotni zatvor.
- Aleksandar Ranković - od drugog čoveka države do državnog neprijatelja broj jedan
- Milka Planinc - čelična dama jugoslovenske politike i žena za krizna vremena
- Ivan Đaja - „renesansni čovek" i akademik koji je glasao da Tito ne bude počasni član SANU
Zašto je ubijen Rolović: 'General za generala'
Vladimir Rolović je, veruje njegova ćerka, i ranije pretpostavljao da je ugrožen, jer je čitala „depeše koje je otac slao u Jugoslaviju".
„U poslednjoj je ukazivao jugoslovenskom vrhu na tešku povezanost hrvatske emigracije i nacionalizma.
„Mislim da je to bio signal i upalila se crvena lampica", kaže.
Njenoj majci je, kaže Žana, tada rekao da se ne iznenadi ako ga opozovu.
Ambasadoru je nuđeno lično obezbeđenje, ali je odbio.
Međutim, „tražio je da se bolje obezbedi ambasada koja se, začuđujuće, nalazila u stambenoj zgradi na petom spratu", seća se ona.
Za obezbeđenje diplomata u inostranstvu odgovorna je zemlja domaćin, objašnjava Živadin Jovanović, nekadašnji jugoslovenski diplomata, za BBC.
„Ambasadora u svakom času čuva zemlja prijema i to je njena odgovornost", kaže Jovanović, koji je radio u ambasadama SFRJ u Kanadi, Keniji i Angoli.
„Postoje zemlje, poput Amerike, koje svoje marince šalju u svoje diplomatske i konzularne misije i imaju fizičko obezbeđenje za svoje ambasadore, ali Jugoslavija to nikada nije praktikovala."
Nakon ovog atentata, dodaje on, Švedska je potpuno promenila bezbednosni diplomatski protokol, koji je utvrđen Bečkom konvencijom.
„I švedska Vlada je bila jako iznenađena, a za jugoslovensku diplomatiju je ubistvo bio veliki šok i udarac", dodaje Jovanović.
Atentat na Rolovića je za Jovanovića bio „rezultat nacionalističkih hrvatskih snaga i njihovog agresivnog delovanja protiv nezavisne SFRJ".
„Bio je to drastičan teroristički napad na najvišeg predstavnika jedne suverene evropske zemlje koji se završio tragičnom smrću", kaže on.
„Došlo je do povampirenja separatizma i antikomunizma."
Miro Barešić je na suđenju „govorio da je atentat izveo pošto je bio ljut na fabriku u Švedskoj jer su protežirani ljude koji su bili u dosluhu sa Jugoslovenima, a njega su šikanirali", kaže Klasić.
„Prema svedočenjima ljudi iz te fabrike, ispostavilo se da je upravo Barešić provocirao radnike i pretio im, pa je uprava bila prinuđena da ga otpusti", objašnjava on.
Pored teorije da su atentatori bili bliski saradnici hrvatske ultradesničarske organizacije koja je želela da pošalje poruku da hrvatska emigracija ne prihvata SFR Jugoslaviju, Klasić kaže da je bilo i drugačijih mišljenja.
Vjekoslav Luburić Maks, vođa Hrvatskog narodnog otpora, jedne od nacionalističkih organizacija i nekadašnji zapovednik svih logora u NDH, među kojima je i Jasenovac, ubijen je 1969. godine u Španiji.
„Luburić je ubijen sa tri udarca, a Rolović sa tri hica.
„Takođe, Miro Barišić je u ambasadi u Stokholmu ostavio fotografiju Ilije Stanića, čoveka koji je ubio Luburića", objašnjava Klasić.
Stoga su mnogi istoričari tumačili da je ubistvo Rolovića bilo obavljeno po logici „general za generala".
„Jer, Rolović je imao čin rezervnog generala iz Drugog svetskog rata, a Luburić je bio ustaški general u istom ratu", dodaje Klasić.
Hrvatsko proleće i hrvatski ultranacionalisti - imaju li veze
Iste godine kada je ubijen Rolović, nastala je i organizacija Hrvatsko proleće, koja je unutar hrvatskog dela Saveza komunista radila na mobilisanju hrvatskog nacionalizma unutar SFR Jugoslavije.
Uz komuniste su se probudile i studentske organizacije koje su koristile nacionalni identitet kao kartu u međurepubličkim igrama SFR Jugoslavije.
Među pobornicima su bili i mnogi hrvatski intelektualci, politikolozi, ekonomisti i umetnici. Jedna od ideja Hrvatskog proleća bilo je i menjanje Ustava SFR Jugoslavije, ali i Hrvatske.
Želeli su labaviju federaciju, kojom bi brojne nadležnosti i odluke o Hrvatskoj, koje su donošene na saveznom nivou, bile prebačene na lokalni nivo.
Ipak, Klasić kaže da pripadnike Hrvatskog proleća nikako ne treba mešati sa ultranacionalistima.
„Zagovarači Hrvatskog proleća su bili komunisti koji su želeli da Hrvatska dobije veću slobodu, ali unutar granica Jugoslavije.
„Drugi su zapravo bili teroristi sa antijugoslovenskim i antisrpskim osećajem", objašnjava on.
Podmetanje bombi, trovanje vodovoda, otmica aviona
Ubistvo ambasadora u Švedskoj je bio najradikalniji čin hrvatskih desničarskih ekstremista, ali nije bio jedini.
Članovi ovih grupa su ranije podmetali eksploziv u bioskop u Beogradu, ali i pokušali da zatruju vodu u Hrvatskoj, kako bi uništili turističku sezonu, objašnjava Klasić.
Godinu dana po ubistvu Rolović, u Geterburgu je otet švedski avion koji je leteo za Stokholm.
U zamenu za oslobađanje talaca, otmičari su tražili da Barešić bude pušten iz zatvora.
Švedske vlasti su pristale, a Barešić je sa otmičarima odleteo u Španiju, a zatim u Paragvaj.
Ponovo je uhapšen u Americi 1978. i vraćen u Švedsku u zatvor, u kojem je bio do 1987. godine.
U Americi je 1976. Zvonko Bušić sa još četvoricom saradnika oteo avion u Americi.
Osuđen je na 32 godine zatvora u SAD, ali je kasnije deportovan u Hrvatsku, gde je preminuo 2013. godine.
- Minhen 1972: Septembarski dani posle kojih više ništa nije bilo isto
- Šta je Hezbolah i zašto se našao u vašingtonskom sporazumu
- Šarli ebdo ponovo objavio kontroverzne karikature proroka Muhameda
Za neke domoljubi, za druge teroristi
I Zvonko Bušić i Miro Barešić su među delom hrvatske zajednice „doživljavani kao domoljubi i patriote, iako su bili teroristi", objašnjava Klasić.
Barešić je 1990. sa lažnim dokumentima došao u Hrvatsku, u vreme tik pred raspad Jugoslavije.
Ubijen jeu ratu u Hrvatskoj 1991. godine „pod nerazjašnjenim okolnostima", a u rodnom Šibeniku mu je podignut i spomenik, kaže Klasić.
„Za hrvatske vlasti tokom rata, hrvatski teroristi su ipak bili veći nacionalisti, pa ih vlast nije posebno pominjala", kaže on.
„Ali sama činjenica da ubica ambasadora Jugoslavije i danas ima spomenik u zemlji koja je bila deo te Jugoslavije - nešto govori."
Žana Rolović se u Stokholm ponovo vratila - zbog još jednog ubistva.
„Život je neverovatan i stalno se vraća", govori ona.
„Moja starija ćerka je bila udata za švedskog diplomatu, koji je ubijen u Iraku, pa smo otišli na sahranu."
Depeše koje je njen otac slao su nestale iz jugoslovenskih arhiva i nikada nisu pronađene, iako je to porodica više puta tražila od svih kasnijih vlasti, pa i Srbije.
„Politika je za mene, od smrti oca, ostala prljava delatnost, a ekstremizam lakše prepoznajem", kaže Žana.
„Drago mi je što se njome niko iz porodice više ne bavi."
Pratite nas na Fejsbuku, Tviterui Vajberu. Ako imate predlog teme za nas, javite se na bbcnasrpskom@bbc.co.uk
Bonus video:
