Ludi naučnik, mađioničar, osoba koja poseduje natprirodne sposobnosti - ovako je čuveni naučnik i pronalazač Nikola Tesla prikazan u medijima popularne kulture.
Na filmu su ga, između ostalih, igrali Petar Božović, Dejvid Bouvi i Itan Houk.
Rade Šerbedžija je bio Tesla u seriji Eduarda Galića iz 1977, a hrvatski glumac Goran Višnjić ga je igrao u epizodi dugovečne naučno-fantastične britanske serije o putovanjima kroz vreme Doktor Hu.
„Kada pogledamo kako su naučnici prikazani u filmovima, shvatamo da to nije samo Teslina specifičnost", kaže naučni novinar Slobodan Bubnjević za BBC na srpskom.
Potrebe filmske dramaturgije zahtevaju da se ličnosti prikažu na drugačiji način nego što se to radi u biografijama, objašnjava on.
- Da li je ovako izgledao „pravi“ Tesla
- Čiji je Tesla, a čiji Ivo Andrić
- Karl Malden - diskretni holivudski heroj srpskog porekla
U stripovima, Tesla se bori protiv zla, stvara nove svetove i dolazi do neverovatnih otkrića.
Krajem devedesetih, na svetskoj strip sceni popularnost je stekao stimpunk (steampunk) pravac, koji kombinuje alternativnu istoriju, entuzijazam za nauku i paranaučne teorije, kao i estetiku 19. veka, objašnjava pisac i prevodilac Miloš Petrik.
Strip autori često koriste „motiv ludog naučnika", a splet „vašarskog pristupa u ratu struja i entuzijazma za nauku", učinili su Teslu popularnim junakom, zbog njegovih utopističkih razmišljanja, kaže on.
„Interpretacije Teslinog lika u stripu počivaju više na bujnoj mašti autora i senzacionalističkim detaljima iz njegove biografije, nego na poznatim činjenicama."
Tako se Tesla pojavljuje u maloj ulozi u poznatom stripu Liga izuzetnih džentlmena Alena Mura, a u Srbiji sredinom devedesetih objavljivan je strip Generacija Tesla, u kome ovaj naučnik stvara superjunake u borbi protiv zla.
Biografski pristup, bez opskurnih detalja i maštovitih vizija, primenio je italijanski crtač Danijele Meuči koji je nedavno u Srbiji objavio grafičku novelu Tesla: Čovek koji je oblikovao budućnost.
Ko je bio Nikola Tesla?
- Rođen je 1856. u ličkom selu Smiljanu, nadomak Gospića, u svešteničkoj porodici.
- Školovao se u Gospiću i Karlovcu, a neuspešno je pokušao da upiše fakultet u Pragu.
- Radio je u Budimpešti u telefonskoj centrali, a zatim u kompaniji Tomasa Edisona u Evropi, gde je konstruisao prvi model indukcijskog motora. Odlazi u Njujork 1884. i posle sukoba sa američkim pronalazačem Edisonom, osniva kompaniju Tesla Electric and Manufacturing Company.
- Njegove pronalaske prate stalne finansijske teškoće, pa je patente na osnovu naizmenične električne energije prodao Džordžu Vestinghausu 1988.
- Preminuo u Njujorku u siromaštvu 1943, njegova urna se nalazi u Muzeju Nikole Tesle u Beogradu.
Dejvid Bouvi kao najbolji filmski Tesla
Muzej Nikole Tesle u Beogradu otvoren je 1952, devet godina posle smrti naučnika, a njegova rodna kuća u ličkom selu Smiljanu pretvorena je muzej 1956.
U bivšoj Jugoslaviji podizani su mu spomenici, škole su dobijale njegovo ime, ali snimljen je samo jedan film o njemu - Tajna Nikole Tesle 1980. godine.
Petar Božović je igrao naslovnu ulogu u filmu Krste Papića, a u ulozi investitora mnogih njegovih pronalazaka, čuvenog Džej Pi Morgana pojavljuje se Orson Vels.
Ovaj film, ali i serija snimljena dve godine ranije s Radetom Šerbedžijom u glavnoj ulozi, „nastajala je u vreme kada je društvo posmatralo naučni rad kao nešto sterilno, strogo disciplinovano i birokratizovano", tvrdi Miloš Petrik.
I Papić i Eduard Galić, prema Petriku, prenebegavaju da su naučna otkrića krajem 19. veka bila prikazivana u formi spektakla u kojim se nisu birala sredstva.
„Tesla, koji je radio za pronalazača Džordža Vestinghausa, demonstrirao je bezbednost naizmenične struje tako što je sedeo pored transformatora iz kojeg su bljeskali električni lukovi od po sedam metara, dok je Edison, da bi dokazao suprotno, snimio film u kojem strujom ubija slona."
Svi holivudski filmovi, kaže Danijele Meuči imaju „isti scenario, bave se istim konfliktom" - sukobom Tesle i Edisona oko dominacije direktne ili naizmenične struje.
Upravo je sukob Edisona i Vestinghausa, za koga je radio Tesla, tema filma Rat struja iz 2017, koji je objavljen na platformi Netfliks.
U filmu, koji ima 32 odsto pozitivnih kritika na agregatoru Roten Tomejtos (Rotten Tomatoes), Teslu igra mladi britanski glumac Nikolas Holt.
Kritičarki Nikol Akman, koja piše o filmovima za portal Nekst best pikčr (Next Best Picture), Holt deluje kao najzanimljiviji Tesla.
„On je sjajno prikazao Teslinu ličnost, izrazitu inteligenciju, njegovu veštinu da zadivi publiku otkrićima, ali i stilom oblačenja jednog dendija", navela je ona u pisanom odgovoru za BBC na srpskom.
U godini koju je obeležila pandemija, premijeru je doživeo film Tesla američkog reditelja Majkla Almereide.
Naslovnu ulogu igra Itan Houk, a pored prikaza njegovog života i pronalazaka s kraja 19. veka, reditelj u film ubacuje savremene intervencije - glumci u kostimima u nekim trenucima koriste Gugl, mobilne telefone, a glavni glumac će u jednom trenutku zapevati pesmu Everybody Wants to Rule the World grupe Tears for Fears iz 1985.
Ovakav tretman Tesle će vas ili oduševiti ili potpuno odbiti, izjavio je filmski kritičar Mark Kermodi u recenziji filma na BBC radiju 5.
„Taj film mi je grozan", kaže Danijele Meuči.
Problem u filmovima o Tesli, ali i drugim naučnicima, predstavlja verodostojno prikazivanje njihovih otkrića, pa filmovi najčešće teže pojednostavljenju i spektaklu.
„Ta otkrića služe funkciji priče, očekivati naučne preciznosti na filmu je naivno", smatra Slobodan Bubnjević.
Najuspešniji film u kome se pojavljuje Nikola Tesla je Prestiž Kristofera Nolana iz 2006, gde je s naučnik sporedni lik.
Snimljen na osnovu romana Kristofera Prista, Prestižje filmska priča o sukobu dvojice mađioničara, od kojih će Andžir, koga igra Hju Džekmen, tražiti pomoć od Tesle u laboratoriji u Koloradu springsu da mu napravi mašinu za teleportaciju.
Film je zaradio više od 100 miliona dolara, a popularnosti Teslinog lika doprinelo je što je naučnika igrao slavni muzičar Dejvid Bouvi.
Njegov Tesla je distanciran, pomalo melanholični, autentični vizionar.
„Dejvid Bouvi je postao nekakvo neuništivo mitsko biće savremene muzike, tako da je upravo on odigrao tog 'mitskog' Teslu koji je i meni najzanimljiviji", kaže Milan Konjević, filmski reditelj i scenarista stripa Generacija Tesla.
Pogledajte video: Tesla i Pupin: Šta piše u novootkrivenim pismima
Tesline borbe na stripu
Tesla se češće pojavljivao na stripu, nego na filmu, a njegov lik ima samo površne veze sa biografskim činjenicama.
Poznata izdavačka kuća za stripove Disi Komiks (DC Comics) objavila je mini seriju JLA: The Age of Wonder 2003, a u prvoj knjizi ove serije Edison i Tesla učestvuju u borbi između Klarka Kenta (Supermena) i njegovog suparnika Leksa Lutora.
Miloš Petrik skreće pažnju na Five Fists of Science „odličan strip u kojem se Tesla i Mark Tven bore protiv mračnih sila zavere u kojoj učestvuju, između ostalih, Đuljemo Markoni i Tomas Edison (Teslini protivnici iz stvarnog života), ali i industrijalac Endrju Karnegi i razne druge palp verzije stvarnih ličnosti".
Five Fists of Science su osmislili pisac Mark Frekšon i crtač Stiven Senders, a objavljen je 2006.
To je omiljeni strip reditelja Milana Konjevića (Zona mrtvih) i autora stripa Generacija Tesla.
U pisanom odgovoru za BBC, Konjević objašnjava kako mu se ideja za strip javila u snu sredinom devedesetih.
U trenutku smrti, Tesla je na posebnoj frekvenciji stvorio paralelni svet, sklonište za sebe i sve svoje tajne pronalaske, opisuje on postavku sveta iz stripa.
Generacija Tesla su ljudi koji se rode sa posebnim sposobnostima da komuniciraju sa njim i njihova životna misija postaje zaštita Teslinih tajni.
Konjevića nije interesovao realni Tesla i njegovi uspesi, promašaji i životni brodolomi.
„Za mene su superherojski stripovi zapravo novi mitovi, tako da sam Teslu odmah tako i postavio - kao mitskog junaka oko koga se vrti ne samo sudbina našeg, već i svih ostalih univerzuma."
Ovaj strip već dugo nije u prodaji i sada se može naći na sajtovima koji prodaju polovne knjige „i to za velike pare", zbog čega Konjeviću deluje da bi ponovno objavljivanje ove serije „bilo zanimljivo čitaocima".
- Šta se krije u depoima Teslinog muzeja
- Rudarenje Bitkoina troši više struje nego cela Argentina
- Slavoljub Penkala - Zagrepčanin „ispred vremena“ čiji izumi žive više od veka
- Dejvid Bouvi - potcenjeni glumački genije
Biografija ili fantazija: „Naučnik genijalac nije superheroj"
Iako su njegovi pronalasci, poput naizmenične struje, radija ili bežičnog prenosa, promenili svakodnevni život, Tesla je preminuo u siromaštvu, na rubu naučne zajednice kojoj je celog života pripadao.
Za života, mnoga njegova otkrića su pripisivana drugima, a i danas izvan granica bivše Jugoslavije, o Tesli kao pronalazaču se ne zna puno.
Filmska kritičarka Nikola Akman kaže da je u njenom okruženju tokom odrastanja bilo ljudi koji su poznavali Teslino nasleđe, a i sami su postali inženjeri i doktori, ali da su na nju filmovi uticali da pokuša da sazna više o ovom naučniku.
Tokom studija arhitekture, Danijele Meuči se na predavanju iz fizike prvi put sreo sa Teslinim otkrićem rotirajućeg magnetnog polja, ali mu je ime naučnika zvučalo italijanski.
Prilikom boravka u Opatiji, shvatio je da je Tesla naučnik srpskog porekla rođen na teritoriji nekadašnjeg Austrougarskog carstva, današnje Hrvatske.
Danijele danas živi i radi u Beogradu, a Teslin život i otkrića inspirisali su ga da napiše grafičku novelu o njemu.
Superherojski Tesla ga ne intrigira, on je želeo da prikaže naučnika kao inspirativnu figuru, koja prevazilazi prepreke.
„Ne što je bio talentovan, nego je morao da se nosi sa raznim teškoćama, siromaštvom, razočarenjem, a imao je cilj", objašnjava on fascinaciju Teslom.
Njegova grafička novela zasnovana je na intervju magazinu Liberti 1935, pod naslovom Mašina kojom će se zaustaviti rat.
Sličan dokumentaristički pristup, koristio je Slobodan Bubnjević u radio drami Tesla i Pupin: rezonancije, u kojoj se bavi odnosom dvojice naučnika sa Balkana koji žive i rade u Americi, prema matici.
„Kopkala me je priča o delikatnom odnos koji su Tesla i Pupin imali, oni su učestvovali u istoj tehnološkoj revoluciji," objašnjava on.
Pupin je svedočio u korist Markonija, a protiv Tesle u slučaju u kome se utvrđivalo ko je izmislio radio.
Sukob su izgladili pred Pupinovu smrt, ali Bubnjević vidi kao „dva intelektualna džina u američkom društvu, koji su iz istog kraja, što ih na neki način čini tragičnim junacima".
Tokom života Tesla nije dobio priznanje za većinu pronalazaka, a danas njegovo ime nosi uspešna kompanija Ilona Maska, koja proizvodi električne automobile.
U Srbiji se nekoliko škola i aerodrom u Beogradu zovu po Tesli, a Hrvatska je ove godine otkrila kovanice evra sa Teslinim likom.
Van domena nauke i popularne kulture, njegovo ime se vezuje za razne nenaučne tvrdnje o tajnom oružju ili komunikaciji sa bićima s druge planete.
„Pošto je Tesla bio neobična osoba, sklon različitim neortodoksnim i kontroverznim viđenjima, on privlači ljude koji gledaju na svet na čudniji način," smatra Bubnjević.
Ipak treba biti oprezan, upozorava on, jer mnoge stvari koje mu se danas pripisuju „nisu tačne", poput navoda da je „komunicirao s vanzemaljcima".
Tužno je, ako ljudi to tako posmatraju, zaključuje Bubnjević, s obzirom da je Teslin stvarni doprinos našem životu „grandiozan".
Pratite nas na Fejsbuku, Tviteru i Vajberu. Ako imate predlog teme za nas, javite se na bbcnasrpskom@bbc.co.uk
Bonus video:
