„Čuje se odjek koraka po kamenju hercegovskom; Hej, haj, ho!"
Pevalo je stotine komunista ove stihove skovane među zidinama logora Bileća, gde su ih vlasti zatvorile zbog političkih uverenja i pripadnosti.
Bio je ovo jedan od retkih vidova razonode za političke logoraše koji su mesecima čamili u sobama, okruženim naoružanim stražarima, čekajući slobodu.
Tokom 1930-ih, ali i neposredno po završetku Prvog svetskog rata, na teritoriji Kraljevine Jugoslavije postojalo je nekoliko političkih logora.
Najpoznatiji su bili Lepoglava, Bileća i Višegrad.
„Većina tih logora je imala preventivnu svrhu da se određeni ljudi zbog stavova ili onoga što o njima vlasti misle drže izolovanim od ostalog stanovništva", govori istoričar Goran Miloradović za BBC na srpskom.
- Prvi jugoslovenski izbori posle Drugog svetskog rata: Kada su gumene kuglice zamenile olovne
- Beščujni krik jugoslovenskih grobova kraj Berlina
- Kako je „žrtva studentske solidarnosti“ postala simbol beogradskih akademaca
Politička opravdanja za ovakav represivan potez režima tražena su uglavnom u omasovljenju komunističkog pokreta, rad u ilegali posle zabrane Komunističke partije Jugoslavije 1920. i agitacija koju su sprovodili.
Pored članova i pristalica zabranjene Komunističke partije Jugoslavije, u logore su, između ostalog, slati i takozvani frankovci, od kojih se razvio ustaški pokret, i pripadici separatističke Unutrašnje makedonske revolucionarne organizacije (VMRO).
Ne postoje precizni podaci o ukupnom broju ljudi koji su prošli kroz političke logore, ali istoričari procenjuju da se radi o nekoliko hiljada.
Prvi logori i komunisti kao pretnja
Kraj Prvog svetskog rata koji je trajao od 1914. do 1918. doneo je mir i promenu političke karte Evrope.
Na temeljima starih imperija, nastale su nove države, a među njima i Kraljevina Srba, Hrvata i Slovenaca (SHS), koja je 1929. promenila ime u Kraljevina Jugoslavija.
U jeku do tada najvećeg vojnog sukoba odigrala se i Oktobarska revolucija 1917. kojom su boljševici došli na vlast u Rusiji.
Bauk komunizma je počeo da kruži Evropom, a bojazan od širenja ove ideologije zahvatila je i Balkan.
U takvoj atmosferi pojavili su se i prvi logori u novoformiranoj Kraljevini SHS i postojali su periodu od 1919. do 1922.
Zatvarani su odrasli muškarci i stranci sa prostora nekadašnje Austrougarske monarhije, dojučerašnjeg protivnika u ratu, kao i povratnici iz logora u Rusiji i Italiji.
„Bili su sumnjivi zbog boljševičkih ideja i revolucionarnih priprema, pa su privremeno slati u logore dok se ne utvrdi ko su, šta su i da li su učestvovali u ratu na strani Crvene armije", kaže istoričar Miloradović.
Logori su postojali u Valjevu, Požarevcu, Smederevu, Mostaru, kao i u Subotici, Mariboru, Ljubljani i Dubrovniku.
Zatvorenici su bili smešteni u vojne objekte i barake ograđene žicom, a isleđivanje je podrazumevalo policijski pretres, ispitivanje, zastrašivanje i primenu „blažih oblika fizičkog nasilja i ponižavanja".
- Moša Pijade - kad revolucija pobedi slikarstvo
- Ivo Lola Ribar - jugoslovenski Če Gevara koji je voleo Slobodu
- Pet stvari koje treba da znate o Titu
Na političku scenu novonastale države stupa i Socijalistička radnička partija Jugoslavije (komunista), kasnije Komunistička partija Jugoslavije (KPJ).
Na prvim izborima za Ustavotvornu skupštinu skupštinu novembra 1920. osvojili su skoro 200.000 glasova i bili treći po broju poslaničkih mandata.
Značajne rezultate su postigli i na lokalu, posebno u Zagrebu i Beogradu gde su Svetozar Delić i Filip Filipović umalo postali gradonačelnici.
Vlasti krajem decembra 1920. donose Obznanu - uredbu kojim je zabranjeno delovanje KPJ, dok usvajanjem Zakona o zaštiti države početkom avgusta naredne godine partija biva u potpunosti zabranjena.
Zakon je donet i zbog ubistva Milorada Draškovića - ministra unutrašnjih poslova i tvorca Obznane, koga je usmrtio Alija Alijagić, član ilegalne komunističke organizacije „Crvena pravda".
Iako nije dokazano da su učestvovali u terorističkim aktivnostima, KPJ je zvanično zabranjena.
Nastupio je period ilegalnog delovanja, usled čega su njeni članovi i pristalice neretko završavali na robiji i u logorima.
Višegrad, Lepoglava i Bileća
Represija vlasti Kraljevine Jugoslavije nad komunistima intenzivirala se tokom naredne decenije.
Početkom 1935. formiran je logor za političke zatvorenike u Višegradu.
Istoričar Goran Korov kaže da je otvoren po uzoru na fašističke logore u Italiji i Trećem rajhu - naziv za nacističku nemačku u periodu od 1933. do 1945. na čijem čelu je bio Adolf Hitler.
„Taj logor nije dugo delovao jer je već u martu pod pritiskom javnosti i raznih demonstracij,a koje su između ostalog organizovali i jugoslovenski komunisti, zapravo zatvoren", govori istoričar Goran Korov iz Zagreba, za BBC na srpskom.
Uspostavila ga je vlada Bogoljuba Jevtića, a većinu logorašu su činili studenti kod kojih je komunistički sentiment bio i te kako izražen tada.
Među zatvorenima je bio i poznati revolucionar Svetozar Vukmanović Tempo.
Kako bi se smanjile nacionalne napetosti i umirilo hrvatsko nezadovoljstvo, sporazumom između premijera Dragiše Cvetkovića i vođe hrvatske opozicije Vlatka Mačeka sredinom avgusta 1939. uspostavljena je Banovina Hrvatska.
Na krajnjem severu te banovine formiran je logor Lepoglava u okviru zatvora koji je osnovan još sredinom 19. veka tokom austrijske vlasti.
Politički logor je gotovo istovremeno, početkom 1940, osnovan i u Bileći, gradu na istoku Hercegovine.
Oba mesta su vlasti pažljivo odabrale.
„Gledalo se da to bude područje bez industrije, gde nema toliko pripadnika radničke klase, da ne postoji mogućnost agitacija spolja, da se ne održavaju demonstracije i potpisuju za oslobođanja", smatra zagrebački istoričar Goran Korov.
U ove logore su internirani i jugoslovenski komunistički borci iz Španskog građanskog rata koji se vodio u periodu od 1936. do 1939.
Njih oko 1.800 borilo se na strani republikanaca u Internacionalnim brigadama protiv nacionalista koji su imali podršku raznih desničarskih frakcija, pa i samih fašista.
Trećina njih se nikada nije vratila kućama, dok je više od 500 preživelih jugoslovenskih interbrigadista zatvoreno u logore u Francuskoj odakle su preko Nemačke transportovani u domovinu.
„Na prostoru Jugoslavije nisu imali nikakav prestup, ali su bili sumnjivi zbog ratovanja u Španiji i pripadnosti komunističkom pokretu, pa su zatvarani preventivno", objašnjava Goran Miloradović.
On smatra da je upravo jedan od razloga formiranja ove vrste logora početku Drugog svetskog rata na tlu Evrope, bila „masovnost onih koji treba da budu zatvoreni".
Povod je takođe bio i „izolovanje komunista" kako u same logore, tako i unutar njih, u posebne ćelije, zbog „agitacije koju su sprovodili".
Istoričar Goran Korov smatra da su vlasti pored izolacije, političke zatvorenike slali u logore i „radi prevaspitavanja, kako bi postali podobni po režim".
Neposredno pred početak Drugog svetskog rata u Jugoslaviji su postojali još i logori Baratovo kod Srebrenice, Međurečje kod Ivanjice, Krušćica kod Travnika, Kerestinac nedaleko od Zagreba i drugi.
Svakodnevni život logoraša u Lepoglavi i Bileći
Pre nego što je postao logor, u zatvoru Lepoglava robijali su mnogi poznati komunisti.
Tamo su se, na primer, upoznali Josip Broz Tito, kasnije doživotni predsednik socijalističke Jugoslavije, i istaknuti komunista Moša Pijade.
„Tito je održavao neke mašine i mlin u blizini, pa je mogao ujutru na posao, a uveče nazad u zatvor", tvrdi Miloradović.
U logorima je, kaže, vladala „relativna sloboda".
„Tretirani su kao politički zatvorenici, ali nisu time gubili građanska prava", naglašava Miloradović.
Redovno su se, kaže, vodile i političke diskusije, a čitala se i komunistička literatura.
U Lepoglavi su Moše Pijade i budući narodni heroj Rodoljub Čolaković, koji su takođe sprijateljili iza rešetaka, preveli „Kapital" - ključno delo komunističkog teoretičara i filozofa Karla Marksa koje za života nije završio.
Pored čitanja i druženja, logoraši su se bavili pisanjem i slikanjem.
Tako je nastala pesma „Bilećanka" koju su prvi put zapevali na Međunarodni praznik rada - 1. maja 1940.
Međutim, po sve ove uspuke zatvorenici su dolazili vlastitim zalaganjima, a jedan od metoda bio je štrajk glađu.
Tako su se izborili za svež hleb uz skromni obrok i više vremena za dnevne šetnje.
Logoraši u Bileći su veći deo dana provodili u sobama koje su bile podeljene po etničkoj pripadnosti.
Tako je postojala „slovenačka", „makedonska" i „srpska" soba, dok su žene bile izdvojene u posebnu prostoriju.
Čuvali su ih naoružani stražari na čijim su se vrhovima pušaka nalazili bajoneti.
Miloradović kaže da je to sečivo na oružju služilo da ih „psihički kinji i zastrašuje", ali da su štrajkom uspeli da nateraju upravu da ukloni bajonete.
„Kraljevina Jugoslavija je bila demokratska država i ona je komuniste, iako ih je izolovala, tretirala više-manje kao i druge građane", smatra Miloradović.
Pored Moše Pijade, u Bileći su još bili zatvoreni i Ivan Milutinović, Ivo Lola Ribar, Đorđe Andrejević Kun, Pepca Kardelj i mnogi drugi.
Logori i zatvori
Politički logori u Kraljevini Jugoslaviji su uglavnom osnivani pri zatvorima, dok su barake ograđene žicom bile retkost.
Iako su u većini slučajeva delili zgradu, kao i zatvorenike, postoje određene razlike između zatvora i logora.
Goran Miloradović kaže da logori „pre svega imaju preventivnu svrhu".
„Da bi čovek dospeo u zatvor mora da napravi neki prestup koji je zakonski kažnjiv i da bude osuđen, dok za logor to nije neohodno", objašnjava on.
Ponekad, dodaje, u logor mogu da budu internirani i „krivični osuđenici".
„Logor je administrativna mera jer se pretpostavlja da (zatvorenici) mogu da ugroze poredak ili se osnivaju zato što ideologija to zahteva - kao kada su čitavi narodi zatvarani u logore samo zbog pripadnosti nekoj veri ili naciji", ističe Miloradović.
Zato, dodaje, treba praviti razliku između različitih tipova koncentracionih logora koji postoje od 19. veka.
On ih je podelio na radne, izolacione i logore smrti koji su postojali tokom Drugog svetskog rata širom Evrope, a najviše u Nemačkoj, ali i u ustaškoj Nezavisnoj državi Hrvatskoj od 1941. do 1945, poput Jasenovca i Jadovna.
- Rezolucija koja je promenila sve - kako je došlo do raskola Tita i Staljina
- Pregovori sa nacistima - mrlja u partizanskoj borbi ili mudar strateški potez
- Prva proleterska brigada - od narodnih heroja do izbledelog sećanja
Kućni red i posledice
U logoru Bileća postojao je kućni red koji je sačuvao doktor Ivan Ribar, otac Iva Lole koji je bio u kontaktu sa sinom.
Prema članu 14. ove uredbe logorašima je dozvoljen razgovor u slobodno vreme, dok se „nastrožije zabranjuje dopisivanje, vikanje, pevanje, zviždanje, međusobno zadirkivanje, psovanje, guranje" i drugo.
Zabranjen su bili, između ostalog, i „pokušaji bekstva, odricanje rada i neposlušnost", dok je „najstroža kazna" čekala onog ko se „ogreši o ovaj propis", navodi se u članu 15.
Tamo je takođe pisalo i da se osoba koja prekrši ovu naredbu „izlaže opasnosti da u slučaju bekstva, pobune, nasilja ili neposlušnosti protiv službenika bude ubijena oružjem".
Član 5. je nalagao i prinudni rad, ali on nikada nije sproveden.
Goran Miloradović tvrdi da tokom njegovog istraživanja „nije našao ni jedan primer smrtnog slučaja, niti težeg zlostavljanja".
„Nisam primetio da su umnogome kršena njihova ljudska prava kako bi se današnjim rečnikom reklo", smatra Miloradović.
Međutim, njegov imenjak i kolega iz Zagreba Korov tvrdi da su pojedini komunistički zatvorenici usled torture u zatvorima i logorima „psihički obolevali", kao i da su neki umirali od posledica boravka u ovim kaznenim ustanovama.
„Imamo slučaj Zlatka Šnajdera jednog od (sedmorice) sektara SKOJ-a (Savez komunističke omladine Jugoslavije) koji je u Lepoglavi oboleo od tuberkuloze.
„Kada su čelnici zatvora shvatili da nije sposoban pružati ikakav otpor, niti se politički organizovati jednostavno su ga pustili, te je preminuo u postelji", tvrdi Korov.
Ustaše i VMRO
Pored komunista u političke logore su, između ostalih, slati i frankovci¸ kasnije pripadnici ustaškog pokreta i članovi VRMO - organizacije koja se isprva borila za autonomiju Makedonije, ali bugarske političke interese.
Iz redova probugarske struje VMRO bio je i Vlado Černozemski koji je, u saradnji sa ustašama Ante Pavelića, izvršio atentat na kralja Jugoslavije - Aleksandra Prvog Karađorđevića 9. oktobra 1934. u Marselju.
Iako nisu delili ideološke stavove, ovi zatvorenici različitih političkih uverenja su se neretko susretali u zatvorima.
„ Imamo slučaj Šime Balena koji je do početka tridesetih bio frankovac, ali je tokom boravka u Lepoglavi došao u dodir sa idejama komunizma i prihvatio ga kao njegovu dalju ideologiju", tvrdi Goran Korov.
Frankovci su bili pristalice radikalne hrvatske nacionalističke ideologije okupljene oko frakcije Stranke prava, a naziv je nastao po Josipu Franku koji je bio na njenom čelu krajem 19. veka.
Dalja sudbina političkih logora
Posledi zatočenici iz političkog logora u Bileći izašli su 25. novembra 1940.
Posle toga je logor raspušten, delimično i pod pritiskom javnosti.
Ipak, istoričar Goran Miloradović kaže da su mnogi komunisti u septembru iste godine odatle prebačeni u radne vojne jedinice gde su i dočekali početak Drugog svetskog rata.
Mnogi članovi KPJ ostali su zatočeni u pojedinim logorima koji su posle poraza Kraljevine Jugoslavije u Aprilskom ratu 1941. „predati su na upravljanje" okupatorima i njihovim saradnicima.
Tako je Lepoglava tokom rata postala ustaški logor smrti, koji je oslobođen tek proleća 1945.
Određene prostorije ovog objekta danas u Hrvatskoj služe kao zatvor.
Pratite nas na Fejsbuku,Tviteru i Vajberu. Ako imate predlog teme za nas, javite se na bbcnasrpskom@bbc.co.uk
Bonus video:
