Skoplje sve više gubi onu dimenziju koju je bi grad sa svojim duhom, tradicijom, spojom modernog i starog, koje iščezava u urbanističkom cunamiju i koji ne omogućava građanima pristojno življenje i da se ponose gradom. Podgorica, mislim, još ima šansi da ne doživi to iako, sa onim što se projektuje i gradi, one su sve manje i manje…
Cijelih 37 godina me dijele otkako sam se kao tadašnji gimnazijski maturant, te 1981. godine, preselio iz Podgorice u Skoplje. Još se sjećam posljednjeg septembarskog pozdrava kod Crvenog krsta sa Oljom Milačić u seriji opraštanja od svih onih koji i danas mi znače mnogo i koje ne zaboravljam. Sjećam se i prvog prijateljstva u Skoplju, na pauzi fakultetskih predavanja, sa Ermisom Lozanovskim, sada poznatim makedonskim piscem. Oni su mi kako neki medjnjici kojima obilježavam kraj podgoričkog (titogradskog) i početak skopskog življenja.
A Skoplje mi se tada učinilo kako strašno naporan grad sa gužvom na ulicama, institucijama, šalterima… u poređenju sa mnogo sporijim titogradskim tempom. Tako je to sa gradovima koji su nadrasli prostor koji imaju, koji su postali prenaseljeni, a njihova infrastruktura to ne može da izdrži. Podgorica je tada imala početne simptome, Skoplje se već gušilo. Upoznaješ ljude i naselja i shvataš kakav se kolaps događa gradu u obnovi poslije katastrofalnog zemljotresa iz 1963. godine. Gledaš čitava naselja sa bespravno izgrađenim kućama onih koju su se doseljavali – Pintija, Pripor, Vizbegovo i ona urbanizovana, kao aerodrom, koja su nikla na najplodnijoj zemlji u Skopskoj kotlini. U tako malom prostoru, u kotlini sa svih strana ograđenoj planinama zbog kojih grad ima “izgor ljeto i kočan zima” sada se stislo između 600.000 i 700.000 stalnih žitelja u situaciji kada su postzemljotresne projekcije predviđale da će imati samo okolo 300.000. Sindrom “otvorenog grada” koji se obnavljao sa jugoslovenskom i svjetskom solidarnošću, u kome se bilo lako zaposliti, zbog gluposti da u njemu trebaju da budu i Željezara, metalska, hemijska i sva druga industrija, napravio je urbanistički haos. I dan danas se zna gdje žive doseljenici iz unutrašnjosti – iz Strumice, Prilepa, Bitolja, Ohrida, iz Sandžaka, sjevera Crne Gore, južne Srbije…
Sve to gradu, osim ekoloških i socijalnih problema, daje i šarm koju samo može dati mješavina različnosti, onih etničkih, religijskih, urbanističkih. Prolazite Starom turskom čaršijom, dolazite do futurističkih zdanja Makedonskog baleta i Filharmonije, preko Kamenog mosta starog vjekovima, dolazite do objekata izgrađenih sa međunarodnom solidarnošću, gledate crkve do džamija, gledate Makedonce, Albance, Turke, Bošnjake, Rome… na istim ulicama...
Skoplje, zbog zemljotresa, i Podgoricu zbog savezničkih bombardovanja doživljavam kako gradove-fenikse ipak je crnogorska metropola bolje prošla u onome što se naziva nekontrolisanim širenjem i doseljavanjem. Koliko god da rođeni Podgoričani misle da im je grad pretijesan, prenaseljen trebaju da vide šta se dogodilo sa Skopljem u kome rođeni Skopljanci “dojdence” optužuju za sve, najviše za nedostatak kulture gradskog življenja. Rođeni Skopljanci, a mislim i Podgoričani, tuguju za starim Skopljem i Podgoricom. Ima tu opravdane nostalgije za korzom koje su nekada imala oba grada, za plažama na Vardaru i Morači, za bioskopima koji imju ista imena - “Kultura”, za hotelima u centru grada koji su srušeni… za onom normalnom ljudskom komunikacijom koje ima sve manje. Tuguje se u oba grada za objektima koji su bili djelovi gradske memorije i koje ne mogu zamijeniti šoping – centri koju niču u oba grada i koji sa svojim staklenim fasadama uništavaju gradsku intimu. I tu je Skoplje prošlo lošije, posebno sa projektom “Skoplje 2014” sa svim gipsanim fasadama u baroknom i antičkom stilu u centru grada, sa galijama u koritu Vardara, sve nastalo kao izraz političkog revolta prema grčkom ultimatumu da se promijeni ime države kao uslov za deblokiranje makedonskih evroatlantskih integracija. Sa tim projektom definitivno je grad pretvoren u mješavinu svega i svačega. Podgorica je pošteđena toga.
U oba grada malo je toga što je ostalo kao znak nekakve originalnosti. Skopljanci gostima okažu da trebaju probati ćevape kod “Destana”, simit-pogaču kod čika Mileta, bozu “kaj Apče”, hamburger u “Sedmici”, slatkiše u “Palmi”, da trebaju posjetiti Matku, tvrdjavu Kale, Vodno koje je gradu ono što je Gorica Podgorici. Da trebaju prošetati Kejom Vardara, čija je voda otpadne kategorije u poređenju sa Moračom… A zajedničko je i to što ove dvije rijeke dijele grad – doduše Vardar po etničkoj liniji, Morača na stari i novi dio grada. Sve su to, ipak, samo mali tragovi onoga što se naziva gradskom originalnošću i što se sve vise utapa u divljački urbanizam sa kojim se brišu i poslednja stara skopska naselja kao Madžar malo, Novo malo, Debar malo koji su slični podgoričkoj Staroj varoši... Čini mi se da Skoplje sve više gubi onu dimenziju grada koji je ima svoj duh, tradiciju koja je kulminirala spojom modernog i starog koje iščezava u urbanističkom cunamiju koji ne omogućava građanima pristojno življenje i da se ponose gradom. Podgorica, mislim, još ima šansi da ne doživi to iako, sa onim što se projektuje i gradi, one su sve manje i manje…
Bonus video:
