Pravo crnogorskog građanina je da na izborima svoje predstavnike bira slobodno i – neposredno. Tako kaže član 45 crnogorskog Ustava, koji je donijet prije 10 godina.
Koliko nas zna zapravo šta znači pravo neposrednog izbora i zašto nam je ono, uprkos Ustavu, već deceniju uskraćeno?
Zašto se u javnosti nedovoljno govori o neusaglašenosti Zakona o izboru odbornika i poslanika sa Ustavom? Jer, ono što građaninu garantuje najviši državni pravni akt – Ustav, a to je pravo na neposredan izbor predstavnika građana, Zakon o izboru odbornika i poslanika ne pominje. Taj Zakon samo kaže da birač može, svojim potpisom, da podrži jednu izbornu listu, bilo da je u pitanju izbor odbornika ili izbor poslanika. Ni slova o pravu građanina da na listi imenom i prezimenom bira one koji će zastupati njegove interese, bez obzira na poziciju kandidata na izbornoj listi.
Gostujući nedavno na Srpskoj RTV, nezavisni odbornik u budvanskoj vlasti, Stevan Džaković, podsjetio je crnogorsku javnost da je neposredan izbor bio predviđen Ustavom iz 1905, da su građani svoje predstavnike u državi imenom i prezimenom mogli da biraju i u Titovo vrijeme, a da danas, uprkos tome što su im usta puna demokratije, političari, i oni iz pozicije i oni iz opozicije, svjesno biračima u Crnoj Gori uskraćuju to pravo.
“Građani su srž demokratije. Demokratija, kao vladajući sistem, počiva na opštoj saglasnosti građana… Slobodni i pošteni izbori, zastupničke skupštine, odgovorni zvaničnici i politički neutralna javna uprava čine elemente predstavničke demokratije stvorene kako bi osigurala da država bude za narod…”, navodi se u priručniku “Građani kao partneri”, koji je Organizacija za ekonomsku saradnju i razvoj (OECD) kreirala da vladama pruži praktičnu pomoć u jačanju odnosa sa građanima.
Gdje su, u odnosu na ovu definiciju, crnogorski građanin i crnogorska politika?
Izborni sistem Crne Gore
U skladu sa važećim crnogorskim Zakonom o izboru odbornika i poslanika u Crnoj Gori se primjenjuje proporcionalni izborni sistem sa zatvorenim listama. Birač može glasati samo za jednu izbornu listu sa glasačkog listića, a glasa se zaokruživanjem rednog broja ispred naziva izborne liste za koju se glasa, odnosno zaokruživanjem naziva liste ili imena i prezimena nosioca liste.
Raspodjela mandata vrši se upotrebom sistema najvećeg prosjeka… U raspodjeli mandata učestvuju izborne liste koje su dobile najmanje 3% od ukupnog broja važećih glasova u izbornoj jedinici. Stoga, ne postoji mogućnost da birač iskazivanjem svoje preferencije za jednog ili više ponuđenih kandidata utiče na redosljed, odnosno na to koji kandidat će biti izabran sa partijske liste na osnovu osvojenih preferencijalnih glasova, već to čine partije prilikom predaje izbornih lista, navodi se u uporednoj analizi izbornih sistema u zemljama EU i regiona, koju je lani objavio Istraživački centar Parlamentarnog instituta Skupštine Crne Gore.
Primjer Hrvatske
Da predstavnike građana biraju neposredno, u regionu su, u novijoj istoriji, imali građani Hrvatske, glasajući na izborima za Evropski parlament, u maju, 2014. Na taj način, oni su izabrali 12 zastupnika koji su u Strazburu raspravljali o predlozima zakona u jedinom tijelu EU koje se bira direktnim putem. Učešće na tim izborima za Hrvatsku je značilo uvođenje novog principa u biranju zastupnika – preferencijalnog glasanja.
Preferencijalno glasanje je sistem glasanja u kojem građani sa pravom glasa, osim mogućnosti glasanja za određenu listu, imaju pravo zaokruživanja određenog kandidata sa te liste, što se razlikuje od tzv. sistema “zatvorenih” lista, gdje građani glasaju samo za željenu listu, a poredak kandidata na listi određuju stranke, odnosno kandidati sami.
Preferencijalno glasanje je upravo ono za šta se zalažu Džaković i lider GI Za nas i dekan Fakulteta za državne i evropske studije, prof. dr Đorđije Blažić – pravo birača da glasa za predstavnike mimo redoslijeda kandidata na listama kojeg formiraju političke partije.
Na taj način, birač, uz stranku za koju glasa, može da zaokruži i jednog kandidata na listi za koju je već glasao. Tako je moguće da kandidat koji je prvi na listi od građana dobije manje glasova od kandidata koji su iza njega.
Svakako, i ovdje postoje pravila, pa se tako preferirani glasovi u nekim državama uvažavaju samo ukoliko njihov broj za pojedinog kandidata iznosi određen procenat glasova koje je osvojila pojedina lista. U Hrvatskoj je to 10 odsto, dok je u Švedskoj taj pocenat upola manji.
Kao prednosti takvog sistema glasanja, stručnjaci navode mogućnost da građani slobodnim izborom “preokrenu” planove stranačkih lidera. Takvim sistemom glasanja se uspostavlja bolja veza predstavnika građana i glasača, jer predstavnici građana sada postaju odgovorni, ne samo partiji, već i narodu koji ih je glasao.
Mogućnost da glasaju za pojedine kandidate sa liste imaju i građani Bosne i Hercegovine, gdje je 2000. godine uveden proporcionalni sistem otvorenih lista sa višemandatnim izbornim jedinicama, navodi se analizi Istraživačkog centra Parlamentarnog instituta Skupštine Crne Gore.
Praksa u drugim zemljama regiona i EU
U istoj analizi, gdje su istraživanjem obuhvaćene 32 evropske države, navodi se da su među onima gdje su, kao i u Crnoj Gori, u upotrebi zatvorene izborne liste, odnosno sistem partijskih lista, Albanija, Bugarska, Mađarska, Makedonija, Portugal, Rumunija, Španija i Srbija.
U većini evropskih zemalja su u upotrebi otvorene izborne liste, koje dopuštaju mogućnost preferencijalnog glasanja za pojedinačne kandidate unutar izbornih listi. Takav je slučaj, pored Hrvatske i BiH, u Austriji, Belgiji, Češkoj, Danskoj, Finskoj, Grčkoj, Holandiji, Irskoj, Italiji, Kipru, Letoniji, Litvaniji, Luksemburgu, Malti, Njemačkoj, Poljskoj, Slovačkoj, Sloveniji i Švedskoj. Izuzetak je Estonija, gdje se koristi kombinacija otvorenih i zatvorenih izbornih listi.
I lično sam bila prilično neupućena u manjkavosti seta izbornih zakona i oduzetom mi pravu da BIRAM koga želim. Javnost o tome može čuti više od prof. Blažića, na javnim tribinama “De lege ferenda” – Kakvu Crnu Goru želimo, koje GI Za nas organizuje širom Crne Gore.
Detaljnije o izbornim sistemima zemalja regiona i zemalja EU, te razlozima za i protiv otvorenih i zatvorenih lista, potražite u dokumentu Istraživačkog centra Parlamentarnog instituta Skupštine Crne Gore.
I na kraju, imajte na umu riječi velikog naučnika Alberta Ajnštajna: Država je stvorena za čovjeka, a ne čovjek za državu…
Bonus video:
