Odlasci

U nekoliko prethodnih dana umrli su velika jugoslovenska i srpska glumica Mira Stupica i čudesni francuski pisac Mišel Bitor, a dok sam počinjao da pišem ovaj tekst čuo sam informaciju da je otišao i crnogorski filozof i pisac Slobodan Tomović. Svo troje su otišli u zaista poznim godinama, ali smrt je smrt kad god da dođe.

Mira Stupica, koju su čak i nešto mlađi crnogorski ljubitelji pozorišta imali priliku da gledaju kao ostarjelu princezu Kseniju u svojevremeno veoma popularnoj predstavi R. Vojvodić “Princeza Ksenija”, bila je jedna od najvećih glumica epohe na ovim prostorima. Njen život - njene ljubavi i njena umjetnost - jer samo to je život istinskih stvaralaca, dobio je prije petnaestak godina i lijep spomenik u memoarskoj knjizi “Šaka soli”. Svojevremeno je u podgoričkom pozorišnom časopisu Gest objavljen odlomak iz te knjige i sjaćam se da je izazvao nepodijeljeno oduševljenje. Tada je Stupica nagrađena i Velikom godišnjom nagradom crnogorskog nacionalnog teatra, a primijetio sam da su čak i mnogi domaći mediji u prigodnim tekstovima povodom njene smrti zaboravili taj “detalj”. Mira Stupica je bila dio pokoljenja koje je jugoslovensku umjetnost učinilo “vidljivom” i na mnogo širem prostoru. Ali, to je bila država koja je bila svjesna značaja umjetnosti - nije li formiranje Jugoslovenskog dramskog pod rukovodstvom velikog Bojana Stupice (koga je Mira uvjek označavala kao ključnog muškarca njenog života) svjedočilo upravo takav pristup. Ideološki momenat je bio vrlo prisutan, ali, valja biti pravedan - taj ideološki impuls snažno je podržavao modernizaciju kao najvažniji proces u razvoju valjane, autentične umjetnosti.

U crnogorskom kontekstu Slobodan Tomović je jedan od najmarkantnijih intelektualaca našega doba. Sa raznolikim interesovanjima i različitim dometima - od Kanta i Njegoša do pitanja jesmo li sami u kosmosu - Tomović je ostvario jedinstvenu životnu i stvaralačku avanturu. Tomovićevo djelo oslikava širinu njegove radoznalosti, a komentari Gorskog vijenca, objavljeni osamdesetih, prije Tomovićeve bliske saradnje sa Đukanovićevom vlašću (bio je ministar vjera), ostaju do danas kao najozbiljniji i najcjelovitiji komentari Njegoševog spjeva. Proučavanje brojnih rukavaca njegovog opusa, valja se nadati, biće izazov za neke nove intelektualne naraštaje. U Crnoj Gori ovo je vrijeme “previđanja”, ali, nije naše duhovno nasljeđe tako veliko da bi se olako mogli ignorisati stvaraoci Tomovićevog formata. Ipak, baš u toj logici “previđanja” mogli bi se naći i razlozi za poraznu činjenicu da je današnja crnogorska intelektualna scena mnogo manje razuđena i dinamična nego što je to bila prije desetak-petnaest godina. Da ima ko vičan mišljenju u ovoj vlasti, taj bi ga fenomen debelo zamislio.

Ipak, iako od ovo troje jedino njega nisam imao priliku da upoznam, odlazak Mišela Bitora učinio me je - najtužnijim. Bio je jedan od posljednjih pisaca sa pomalo starinskom “aurom” maga. Današnji naraštaji čitalaca (i pisaca, na žalost) malo znaju o Bitoru. Zato stvari i stoje tako kako stoje. Bio je majstor koji je znao da ništa nije ozbiljnije od - igre. Njegova književnost uticala je na Kiša, na najbolji mogući način, pečat te komunikacije dva velika pisca vidljiv je ponajbolje u “Peščaniku”. U određenom smislu Bitor je najaristokratskiji autor iz sjajne ekipe “novog romana”. A to je jedno od najvažnijih poglavlja u razvoju umjetnosti romana u XX vijeku. To je tačka koja je najtemeljnije potvrdila modernističku paradigmu da je eksperiment važniji od uravnoteženja.

Onaj stih Cvetajeve napisan na vijest o smrti Rilkea, taj “najljepši način da se kaže smrt”, pristoji Bitoru bolje nego bilo kome. Zato - Srećan ti novi jezik, Mišel. Uostalom, kako i dolikuje velikom piscu, i o jeziku i o smrti znao je mnogo više od drugih...