Šok od britanskog glasanja za izlazak iz EU još dugo će trajati. Ali, evropskim liderima je već vrijeme da se moralno pripreme na ono što ih čeka. Bregzit je, možda, tek prvi impuls koji će isprovocirati cunami referenduma u Evropi u narednih nekoliko godina.
U čitavoj Evropi postoji 47 buntovničkih partija koje okreću politiku naglavačke. One preuzimaju kontrolu nad političkom agendom, oblikujući je u skladu sa svojim interesima i tokom tog procesa osvajaju vlast. Već u tećini zemalja EU slične partije ulaze u koalicione vlade. Njihov uspjeh natjerao je bazne političke partije da usvoje neke od odredbi iz njihovih programa.
Te partije imaju veoma različita ishodišta, ali sve ih karakteriše nešto zajedničko: pokušavaju da unište spoljnopolitički konsenzus koji je decenijama određivao Evropu. Oni su evroskeptici; odbacuju NATO; hoće da zatvore granice i prekinu slobodnu trgovinu. Oni mijenjaju karakter političkog života, pa na mjesto tradicionalne bitke lijevih sa desnima dolazi do sudara, tim partijama svojstvenog, opakog nacionalizma (u formi nativizma) s kosmopolitizmom elita koje oni preziru.
Ove partije preferiraju referendume kao oružje, uz njihovu pomoć oni agituju za svoje omiljene ideje, mobilišući podršku naroda. Prema podacima Evropskog savjeta za međunarodne odnose, u 18 zemalja EU trenutno zahtijevaju 32 referenduma. Neki, na primjer Danska narodna partija, hoće da slijede primjer Velike Britanije i sprovedu glasanje o pitanju ostanka u EU. Drugi hoće da izađu iz evro-zone, da blokiraju sporazum o Transatlantskom parterstvu (TTIP) sa SAD, da ograniče mobilnost radne snage. Program razmještanja migranata u EU posebno je doprinio raspravama. Mađarski premijer Viktor Orban saopštio je da će organizovati referendum o pitanju predloženih kvota za prijem migranata. Poljska opoziciona partija “Kukiz' 15” prikuplja potpise s ciljem da održi referendum o istom tom pitanju.
Vraćanje vlasti masama u vidu neposredne demokratije, izgleda je najrevolucionarniji predlog tih partija. U njemu se ogleda razumijevanje onog razočaranja koje je izazvalo globalni talas narodnih protesta posljednjih godina. U zemljama arapskog svijeta ti su protesti doveli do pravih revolucija. Duh protesta, koji je na ulice istjerao Špance, ili, recimo, Grke ili Njujorčane (mada, razumije se, sa različitim zahtjevima) doprinose podršci referendumima i buntovničkim partijama koje ih predlažu.
To predstavlja košmar ne samo za partije establišmenta već i za demokratske forme upravljanja. Kao što je pokazalo iskustvo s referendumima u Kaliforniji, društvo često glasa za nekompatibilne ideje - na primjer za smanjenje poreza i povećanje socijalnih davanja, ili za zaštitu životne sredine i smanjenje cijena benzina.
Ovakav razvoj događaja za EU znači prijetnju izuzetno većih problema: on ruši same temelje EU. Unija je, u krajnjem, ovaploćenje predstavničke demokratije. To je prosvijećena organizacija u čijoj osnovi leže liberalne vrijednosti - pojedinačna prava, zaštita manjina, tržišna ekonomija.
Ipak, postojanje nekoliko slojeva predstavničke vlasti, na koje se oslanja EU, stvara osjećaj kao da svima upravlja neka “superelita”, veoma daleka od običnih građana. U rezultatu, kod nacionalističkih se partija pojavila prekrasna meta u agitacionim kampanjama protiv EU. Dodajte tome raspirivanje strahova povodom problema kao što su imigracija ili slobodna trgovina i vidjećete koliko jaka se ispostavlja njihova sposobnost da privuku razočarane ili nezadovoljne birače.
Dva principijelno različita pristupa - diplomatski i demotički (to jest zasnovan na neposrednoj, narodnoj demokratiji) - u Evropi sada stoje jedan naspram drugog. Diplomatska Evropa, čije je ovaploćenje otac-osnivač EU Žan Mone, bavi se krupnim, delikatnim pitanjima iz sfere narodne politike i svodi ih na rješive tehničke probleme s kojima se diplomate mogu boriti uz pomoću birokratskih kompromisa, do kojih se dolazi iza zatvorenih vrata. Demotička Evropa, čiji je model Partija nezavisnosti Velike Britanije, koja je doprinijela uspjehu Bregzita, slična je Moneu obrnuto: ona uzima diplomatske kompromise, na primjer TTIP ili Sporazum o asocijaciji sa Ukrajinom i namjerno ih politizuje.
Ako je demokratska Evropa zauzeta potragom za saglasjem, onda demotička Evropa traži polarizaciju. Diplomatija je obostrana pobjeda (win-win), a neposredna demokratija je igra sa nulom u rezultatu. Diplomatija pokušava da smanji stepen napetosti, a demotički model da povećava. Diplomate mogu da rade jedan s drugim, a rezultati referenduma su binarni i fiksirani, oni ne ostavljaju mjesta za politička sjenčenja i kretaivne kompromise, neophodne za rješavanje političkih problema. U demotičkoj Evropi solidarnost je nemoguća.
Udaljavanje Evrope od diplomatskog pristupa počelo je prije više od deset godina, kada je na narodnom referendumima u Francuskoj i Holandiji bio odbačen “Sporazum o uvođenju Evropskog ustava”. Taj je ishod, vjerovatno, u potpunosti lišio Evropu mogućnosti da zaključuje nove sporazume, samim tim gaseći bilo kakve nade o mogućnosti buduće integracije.
Ipak, nakon Bregzita buduća intergacija nije glavni problem Evrope. Umjesto toga, ona će morati da se bori sa sve moćnijim silama koje podrivaju čak i onaj nivo integracije koji je do danas dostignut i koje pokušavaju da poguraju Evropu nazad. Naravno, dovoljno se sjetiti šta je tu bilo prije EU da bi se shvatilo koliko opasan taj put može biti.
U ovo doba “vetokratije” koja je nastupila u Evropi, diplomatski pristup, koji leži u osnovi prosvijećenog, usmjerenog na budućnost evropskog projekta - prestaje da funkcioniše. U rezultatu, Evropskom unijom je nemoguće upravljati. Sada, kada su evroskeptici pobijedili u Velikoj Britaniji, vetokratija će biti jača nego ranije. Neposredno glasanje o pitanjima kao što su pravila trgovine ili imigraciona politika, lišava smisla predstavničku demokratiju Evrope, jer neposredno glasanje o pitanjima članstva u EU prijeti da razruši samu Uniju.
U popularnom romanu nobelovca Ž. Saramaga Iberijsko poluostvro se odvaja od evropskog kontinenta i počinje da plovi nekud u daljinu. Na fonu cunamija plebiscita koji prijeti kontinentu, ta se metafora može pokazati proročkom.
Autor je direktor Evropskog savjeta za međunarodne odnose
Copyright: Project Syndicate, 2016.
Bonus video:
