Na početku XX vijeka u Crnoj Gori intenzivna su dva procesa: prvi koji karakteriše teritorijalno proširenje države, nastanak prvih oblika građanskog društva, stvarnje buržoazije i jačanje “narodne individualnosti na osnovama državnog identiteta”, a na drugoj strani dolazi do krize autokratske vlasti knjaza/kralja Nikole i rađanja opozicije njegovoj vladavini.
Uporedo sa ovim procesima jača ideja o “ujedinjenju”, koja takođe ima dva dominantna pravca - kroz ambiciju kralja Nikole da bude objedinitelj i Crna Gora “pijemont” i namjeru protivnika dinastije Petrović (bezuslovnom) pripajanju Crne Gore, teritorijalno većoj i ekonomski snažnijoj, Srbiji.
Proces je završen u novembru 1918. “Podgoričkom skupštinom”, koja je bila pobjeda pristalica bezuslovnog ujedinjenja.
Sto godina kasnije, u tumačenju ovih događaja i dalje ima manjka činjenica u javnoj polemici. Da se ne bi dogodilo “da balkanska laž prođe kao istina”, čime bi se “potkopala sopstvena sloboda”, kako je zapisao američki publicista Vitni Voren u predgovoru svoje knjige “Crna Gora - zločin Mirovne konferencije”, danas, u okvirima pravne nauke, neupitno je “Podgorička skupština” nije legalan (ustavno utvrđeni) organ, pa su njene odluke, kako u trenutku donošenja, tako i kasnije bez legitimiteta, što potvrđuju sljedeće činjenice:
Sazivanje “skupštine”
Odluku o organizovanju “Velike narodne skupštine” donijela je, 7. novembra 1918. (u Beranama) četvoročlana grupa, samopromovisana kao “Privremeni centralni izvršni odbor za ujedinjenje Srbije i Crne Gore” u sastavu: Svetozar Tomić, Petar Kosović, Janko Spasojević i Milisav Raičević.
Tomić, predsjednik Odbora, koji je bio šef odsjeka u srpskom Ministarstu spoljnih poslova u Beogradu, kao i Kosović, bio je srpski državljanin. Prethodno, na sjednici srpske vlade, održanoj 15. oktobra 1918. Tomić je imenovan za “povjerenika za politička pitanja u Crnoj Gori” i bio je neposredno zadužen od Nikole Pašića da vodi brigu o “crnogorskom pitanju”.
Spasojević, raniji crnogorski ministar, koji uz pomoć srbijanske vlade obezbjeđuje vizu za povratak iz Pariza, dobija 200.000 dinara za propagandni rad “na terenu” i direktno je zadužen da izvještava Pašića i vojvodu Živojina Mišića. U svom izvještaju od 08. novembra 1918. traži da se “u sve crnogorske varoši pošalje što više srpskih vojnika, kao i da im se pošalje avionom milion franaka jer su novac koji je on donio već potrošili…”
Odluci o (neustavnom) sazivanju “Velike narodne skupštine” prethodilo je razmatranje opcije da se, za sprovođenje plana ujedinjenja, sazove crnogorska (legitimna) Narodna skupština posljednjeg saziva, izabrana na izborima održanim 11 januara 1914 godine, kojoj je (ustavni) mandat još tekao. Predsjednik ove skupštine, bio je Milo Dožić, deklarisani ujedinitelj i aktivni član unionista, ali Odbor je odlučio da se izbjegne sazivanje skupštine važećeg saziva, kako bi se “raskinulo sa institucijama stare države”.
Odlukom samozvanog odbora, na taj način, protivustavno je suspendovana primjena tada važećeg crnogorskog Ustava iz 1905. godine (član 42) kao i Zakona o izboru narodnijeh poslanika, po kojem su prema ustavnim određenjima, jedino legalno mogli biti birani predstavnici naroda u najviši zakonodavni organ.
U svojoj knjizi “Podgorička skupština 1918.” dr Dimitrije Vujović odluku da se zasjedanje umjesto na Cetinju održi u Podgorici (zgradi monopola duvana), vidi u namjeri “kidanja sa tradicijom skupština iz doba kralja Nikole i što se je možda od Cetinja zaziralo kao stare crnogorske prijestonice. ”Sam samozvani Odbor u svojim dokumentima konstatuje da za “njihovu stvar”: “predratna (crnogorska) skupština nije sigurna, ni po sastavu ni po raspoloženju…”
Protivustavnom suspenzijom Zakona o izboru narodnijeh poslanika, izbor “poslanika” vršen je na osnovu Pravila samoproklamovanog Centralnog izvršnog odbora, koja su donijeta bez poziva na bilo koji pravni propis (bez pravnog osnova).
Suprotno članu 45 važećeg Ustava promijenjena je struktura i broj poslanika, a suprotno članu 46 umjesto neposrednih izbora, po pravilima samozvanog Odbora, “izbori” za poslanike su bili posredni. Takođe, suprotno članu 53 Ustava, propisano je ko ima pravo glasa i za razliku od člana 56 Ustava nije utvrđena potrebna većina za izbor poslanika. Dodatno, povrijeđen je i član 48 Ustava jer su “izbori” sprovedeni u trenutku kada je 15.000 Crnogoraca bilo internirano i većini onemogućen povratak u Crnu Goru, čime su bili onemogućeni da ostvare fundamentalno ustavno pravo da biraju i budu birani.
Od dana donošenja odluke do održavanja “skupštine” 24. novembra prošlo je svega 17 dana, u kom periodu su raspisani izbori, utvrđena pravila, održane kampanje i izvršen izbor (direktan) povjerenika i (posredan) poslanika.
“Velika skupština”
Samozvani Odbor donosi odluku da se sprovedu izbori za “Veliku narodnu skupštinu” iako crnogorski ustavno/pravni poredak nije poznavao ovaj institut. Ime “Velika narodna skupština” unionisti su preuzeli iz Ustava Knjaževine/Kraljevine Srbije (čl. 89. Ustava od 1869. i član 129 Ustava od 1903. godine).
Ustav iz 1905. godine, koji u trenutku djelovanja samoprogašenog Odbora ima puni legitimitet i važenje, uređuje Narodno predstavništvo - Narodnu skupštinu (čl. 41-70 Ustava) kao najviši organ zakonodavne vlasti i utvrđuje Krug vlasti Narodne Skupštine (čl. 71-103 Ustava). Crnogorskim, tada važećim Ustavom, u čl. 73 utvrđuje se da “nikakav zakon ne može biti bez pristanka Narodne skupštine izdat, ukinut, namijenjen ili obavezno protumačen.”
Neustavna suspenzija Zakona o izboru narodnijeh poslanika i protivustavo organizovanje “nove skupštine” od strane samozvanog Odbora, i to u uslovima vojne okupacije, anulira bilo kakav legalitet “Velike narodne skupštine”, koja je trebalo samo da obezbjedi privid “narodnog legitimiteta” unaprijed planiranoj aneksiji.
Profesor beogradskog Univerziteta dr Živojin Perić (1868-1953) za koga je srpski naučni velikan, akademik Slobodan Jovanović napisao da je “najkrupnija figura pravništva slovenskog juga” u svojoj istorijsko-pravnoj studiji, sa naslovom “Crna Gora u jugoslovenskoj federaciji”, objavljenoj 1940. godine utvrđuje: “Crna Gora je mogla izgubiti svoju međunarodnu individualnost samo na osnovu jedne suverene odluke, a tu odluku bila je nadležna donijeti, jer je Crna Gora tada bila još nezavisna i suverena država sa svojim Ustavom (1905. godine) i svojim Vladarem (kraljem Nikolom) samo zakonodavna vlast, tj. Narodna skupština sa Vladarem”.
“Izbori”
Za pripremu izbora pristalice unionista su imali od tri do devet dana, a sami “izbori” sprovedeni su bez: biračkih spiskova, traženja na zborovima bilo kakvih isprava o identitetu prisutnih i dokaza o posjedovanju prava glasa u određenom mjestu, određenja ko podnosi listu kandidata i koje uslove podnosilac treba da ispuni, obaveze da se određuju birački odbori koji će rukovoditi glasanjem i izbornim radnjama.
“Izbori” su sprovedeni a da nije bilo određenja koji procenat od prisutnih i od ukupnog broja glasača treba da dobije kandidat za povjerenika, odnosno koji procenat glasova povjerenika treba da dobije kandidat za poslanika, da bi dobio mandat poslanika itd.
Pritom, promjenjen je broj poslanika sa 66, koliko je imala legitimna, u to vrijeme važeća, crnogorska Skupština (taj broj se mijenjao, nekad 65, nekad 74, a bilo je i viralnih poslanika) na 168 (nijesu svi verifikovani), čime se želio prikazati “šiti narodni legitimitet”. Pritom, sami izbori nijesu provedeni na cijeloj teritoriji Crne Gore, što su i sami poslanici na “velikoj skupštini” konstatovali.
Samozvani Odbor u Pravilima o izboru poslanika predvidio je obavezu dostavljana zapisnika sa održanih izbora povjerenika i poslanika “Velikoj narodnoj skupštini”. U svoj knjizi dr Dimitrije Vujović zapisuje da nakon 30 godina naučnog rada “ja nijesam pronašao ni jedan od tih zapisnika”.
Sami “izbori” održani su ne po principu direktnog izbora poslanika, kako je to utvrđeno Ustavom Crne Gore (čl. 46), već su prvo birani povjerenici, a zatim su se iz reda povjerenika (iza)birali “poslanici”. Time je Odbor za ujedinjenje uspostavio dodatan filter u postupku izbora i obezbjedio prolaz pristalicama unionista.
U svom naučnom radu posvećenom Podgoričkoj skupštini akademik Mijat Šuković zaključuje da ovi izbori: “nijesu legalni i legitimni jer nijesu ni omogućili, ni obezbijedili, da se izabere ‘opštenarodna skupština’, kako je bilo proklamovano. Procesura, rokovi, način sprovođenja izbora i utvrđivanja izbora povjerenika, a potom poslanika u Podgoričku skupštinu, isključivo raspolaganje unionista (unitarista) sa apsolutno svim instrumentima rukovođenja izbornim procesom i njihova organizovanost, omogućili su Privremenom centralnom izvršnom odboru da on stvarno odabere poslanike, da to fasadno pokrije izborima, i da tako osigura da apsolutnu većinu poslanika u Podgoričkoj skupštini čine pouzdano opredijeljeni za koncepciju bezuslovnog ujedinjenja, unionističku koncepciju”.
Među pristalicama ujedinjenja, koji su ga vidjeli na jugoslovenskim osnovama, bila je zastupljena ideja “plebiscita” i da se na taj način, kroz opštenarodno izjašnjenje, izrazi želja crnogorskog naroda da uđe u novu zajednicu, ali na federalnim osnovama. Sam kralj Nikola u “Proklamaciji Jugoslovenima”, od 7. oktobra 1918, dakle prije održavanja Podgoričke skupštine, iskazao je opredjeljenje da Crna Gora stupi u jugoslovensku zajednicu “koja mora biti suverena nad svim ostalim”, dodajući da “oblik vladavine” ima riješiti narodno predstavništvo svih.
Međutim, unionisti su kroz “Veliku skupštinu” željeli što prije sprovesti plan po instrukcijama Nikole Pašića koji im izdaje nalog da izvrše: “sjedinjenje Crne Gore sa Srbijom, nevezano od procesa ujedinjenja sa drugim južnoslovenskim narodima” i organizuju “posebnu opštenarodnu skupštinu sa sastavom pouzdanim da proglasi željeno ujedinjenje”.
Kraj u izdanju Vijesti za 21. septembar
Bonus video:
