Eufemizam „Izmjene i dopune (toga i toga) planskog dokumenta radi ostvarivanja javnog interesa“ na djelu je kod nas već deceniju i po. Izgleda da je tako i u ostalim južnoslovenskim državama. Ustaljena je praksa da se česte promjene prostornih i urbanističkih planova, koje su posljednji stadijum otimanja javnog prostora i javnog dobra, obrazlažu upravo javnim interesom. Orvelovski da orvelovskije biti ne može. U mnogim crnogorskim gradovima, gradske uprave su se pretvorile u dobro organizovane (jednopartijske) grupe za privatizaciju svega što obezbjeđuje suštinski kvalitet prostora i kvalitet života građana. Nedavno mi je jedan prijatelj ispričao događaj od ljetos, iz Petrovca. Njegovi poznanici iz Rusije, koji nijesu dolazili prethodne tri godine, a Petrovac im je bio omiljeno mjesto, nijesu mogli da vjeruju da je to isti grad. „Prosto je nevjerovatno da je neko mogao za tako kratko vrijeme da toliko unakazi ovaj lijepi prostor“, bio je komentar dobronamjernih ljudi.
Mi se, u Crnoj Gori, polako navikavamo na to izopačavanje i nakarađivanje prostora, kao u poznatoj priči o tome kako se žaba skuvala. Neko nam mijenja (i dopunjava) prostor do mjere kada je potrebna hitna opšta mobilizacija građana da zaštite svoje gradove i prostor uopšte. Ili? Pa, čini se da drugog načina nema. Usput, može se ispitati i po nečija odgovornost (naručilaca, planera, stručnih procjenitelja, investitora, lokalne i državne uprave). Najhitnije je ponovo uspostaviti planerske institucije (državni zavod za planiranje, regionalne i lokalne) koje odgovaraju pred građanima, državom i lokalnim zajednicama za stanje u prostoru. Tako se ne može dešavati da se planovi i prostor mijenjaju u korist nekog „strateškog partnera“, a na sadašnju i buduću štetu građana.
Da sve teče (protok vremena) i da se mijenja, odavno je poznato rodu ljudskom. Različite civilizacije su to saznanje možda drugačije saopštavale, neke holistički, neke kauzalistički, neke karmički. Imamo veliki pregled i repertoar tumačenja mijena oko nas i u nama. Takođe i u prirodnoj i u građenoj sredini. Nekim promjenama se prilagođavamo, nekima upravljamo (ili mislimo da to možemo), neke planiramo, a neke “guramo pod tepih“. Promjene u gradovima imaju svoje opšte, tipične, i lokalne ritmove promjena. Opšte promjene su civilizacijske. Recimo, industrijska revolucija je uslovila eksploziju gradova. Pojava, a uskoro masovna dostupnost, automobila, razbila je mnoge matrice istorijskih gradova. Prije toga, razvoj artiljerije, obesmislio je odbrambene zidove gradova. Tipične promjene su u vezi sa dostignutim stepenom kulture i organizovanošću svake zajednice. Najbolji primjer tome je kada se uporede naselja i gradovi u Sloveniji sredinom 80-ih, sa naseljima i gradovima u južnijim i istočnijim djelovima tadašnje zajedničke nam domovine SFRJ.
U Sloveniji je bila ravnomjerna urbanizacija bez depopulacije seoskih područja i naselja i bez naglog rasta glavnog grada. U Crnoj Gori se sredinom 80-ih već uveliko suočavamo sa nekontrolisanom urbanizacijom, depopulacijom seoskih područja i očiglednim tendencijama da regionalni gradski centri usisavaju stanovništvo ostvarujući, već tada, neravnomjeran ekonomski, urbani i demografski razvoj. Lokalni ritmovi gradskih promjena, iako podložni i neodvojivi od opštih (civilizacijskih) i tipičnih (socio-ekonomskih i kulturoloških) mogu se uočavati, prije svega u kontekstu suštinske motivisanosti i mogućnosti građana za odlučivanje o gradu. Bilo kao gradske zajednice u cjelini (referendumi), pojedinih strukovnih, socijalnih, kulturnih, etničkih i drugih grupa, ali i kroz djelovanje angažovanih pojedinaca.
Lokalni ritmovi promjena danas su glavni pokazatelj demokratičnosti u odlučivanju o prostoru i korišćenju prostora. Svakodnevno susrećemo sa promjenama u prirodnoj i građenoj sredini koje ne odobravamo. Ili za koje nijesmo upitani, a od opšteg su značaja. Kao građani najčešće bespomoćno gledamo da se javno dobro i javni prostor zarobljavaju, prenamjenjuju, ustupaju pod nejasnim uslovima. Posljedice takvog djelovanja sežu daleko u budućnost i široko kroz naše obične živote sada. Paradoks je što sve to plaćamo i na druge načine. Kroz smanjenje kvaliteta života, snižavanje dostignutih urbanističkih standarda, nepravičnu eksproprijaciju imovine (nerijetko i njeno otimanje - pa ko se za svoje izbori na sudu, izborio se). Nekoliko primjera, saopštenih ukratko, tek koliko da podsjetim zainteresovane čitaoce i građane kako se u ime „javnog interesa“ vrši posljednja pljačka građana Crne Gore. Sadašnjih i budućih.
Primjer prvi
Prostor urbane zone Podgorice se steže omčom ukrsnice dva buduća autoputa. Na stranu što nas zaduživanje od preko 800 miliona eura automatski stavlja u dužničko ropstvo. Žrtvovanje prostora u zoni Rasa, Zlatice, Malesije, kanjona Cijevne, uništavanje poljoprivrednog zemljišta i kultivisanih malih građenih struktura, izmještanje dalekovoda, vodovoda, puteva - ne samo da je moguće izbjeći, već je i obaveza nadležnih državnih resora da nađu najbolja prostorna, tehnička, ekološka i finansijska rješenja. Čime to Ministarstvo održivog razvoja i Ministarstvo saobraćaja mogu biti motivisani da se opredijele za varijantu ukrsnice dva autoputa, koja je najnepovoljnija po svim parametrima? Interesantno pitanje i za građane Podgorice i za institucije kojima je zadatak zaštita zakona, zaštita državne imovine, zaštita svojine građana, zaštita od zagađenja, zaštita državnog budžeta, zaštita zdravog razuma...
Primjer drugi
Elektroprivreda Crne Gore već decenijama ne nadoknađuje (ili ne pravično) zauzeti prostor, opštinski ili privatni. Ne spori se značaj razvoja energetskog sistema. Ali je nesporno i da se naknada korišćenja privatne i opštinske imovine može i mora isplatitu iz prihoda Elektroprivrede. Ovo se pitanje dodatno komplikuje privatizacijom dijela Elektroprivrede. I namjerom da se ovaj sistem dalje privatizuje. Detaljni prostorni plan za energetski kabl od Pljevalja do Lastve i eksproprijacija koja se radi zbog njegove realizacije, sadrži brojne primjere uzurpacije prostora, pejzaža, kvaliteta života, a sve da bi se našlo „najracionalnije rješenje“. A to je da nastale štete plate građani, lokalne zajednice, državni bužet. Čime mogu biti motivisani donosioci takvih odluka? Zaštitom javnog interesa?
Primjer treći
Privatizacija instituta „Dr Simo Milošević “, najvećeg prirodnog i kadrovskog potencijala Crne Gore za zdravstveni turizam, odvija se u pravcu da strateški partner bude firma koja, izgleda, nema ni namjeru ni reference da vrši i unapređuje zdravstvenu djelatnost. Sigurno je da će odmah uslijediti „izmjene i dopune plana da bi se izašlo u susret strateškom partneru“. Mnogima je poznato da je prije skoro deset godina zdravstveni sistem Norveške bio zainteresovan za partnersko ulaganje u Institut. Nijesu našli sagovornike u Vladi Crne Gore. Vrijeme je prošlo, problemi, dugovi i štete su se, naravno, povećali. A iskustvo iz izbora nereferentnih strateških partnera je zbilja bogato. Ustupanje Hercegnovske rivijere Brkoviću. Ustupanje Solane Eurofondu. Privatizacija Ski centra Durmitor. Treba li nabrajati šta je sve u Crnoj Gori učinjeno u ime „bržeg razvoja“ i „javnog interesa“? Koliko je tek „izmjena i dopuna“ urbanističkih planova urađeno na štetu prostora, javnog interesa i javnog budžeta?
Bonus video:
