Od danas postaju ništavni svi organi stare države i okupatora. Cjelokupnu civilnu, sudsku i vojnu vlast preuzima narod, koju će u ime naroda, radi potreba Narodnooslobodilačke borbe, vršiti Odbor narodnog oslobođenja izabran voljom predstavnika naroda na Skupštini i odbori u opštinama i selima.”
Ove riječi izrečene su 21. jula 1941. godine u sali Doma trezvenosti u Beranama.
Poslije pobjedonosnog Trinaestojulskog ustanka protiv okupatora, sastali su se u Beranama legalno izabrani predstavnici naroda, birani u gradskim naseljima i selima, u odredima, i održali Skupštinu. Tog dana je formiran Odbor narodnog oslobođenja, prvi organ narodne vlasti u Crnoj Gori i Jugoslaviji. Učesnici su bili predstavnici grada Berana i opština polimske, budimske, ržaničke, manastirske, gornjoselske, štitarske i svih političkih stranaka.
To je bio najviši organ političke i vojne vlasti naroda, čije su odluke imale veliki političko-pravni značaj.
Po vremenu i načinu nastanka, svojoj dalekovidosti, bila je to originalna pojava i veoma značajan datum u novijoj crnogorskoj istoriji.
“Savlađivanjem italijanskog garnizona, oslobođenjem Berana i najvećeg dijela teritorije sreza, postignuti su prvi, ali veliki rezultati u oružanoj borbi”. (Đoko Pajković).
Skupština narodnih predstavnika, sastavljena od 216 delegata i preko stotinu gostiju, uz učešće Muslimana neoslobođenog dijela sreza, uz ravnopravno sudjelovanje žena i omladine, prkosno je 21. jula 1941. proglasila da sa tim danom prestaje sva vlast stare države i okupatora.
A sve se to moglo dogoditi u Beranama, gdje se, kako napisa Milovan Đilas u svom kultnom romanu Besudna zemlja, “buntovno i silovito vasojevićko pleme slilo u limsku ravnicu…”.
Rad Skupštine bio je javan, diskusija, u kojoj je učestvovalo jedanaest delegata, slobodna, demokratska. Prvi diskutant, Gavro Cemović, naglasio je: “Ova borba je veličanstvena, ravna onoj koju su u svoje vrijeme vodili vojvoda Miljan Vukov, Panto Cemov i drugi narodni prvaci Vasojevića”. Uz zahtjev da se formiraju novi organi vlasti, isticano je: „treba stvoriti vlast koja će služiti narodu“, „treba vlast predati ljudima kojima će narodni interesi biti iznad svega“, „dok se borba vodi treba da upravljaju oni koji imaju u narodu povjerenje, a kad bude slobodna zemlja neka narod odlučuje“.
Ovaj svojevrsni parlament na zelenom Limu donio je niz važnih odluka u kojima su proklamovana i neka načela koja će kasnije postati osnova jugoslovenskog društveno-političkog sistema.
U demokratskom načinu izbora, u sastavu i odlukama Odbora, izraženi su politička širina i opštenarodni antifašistički karakter Narodnooslobodilačkog pokreta. Sadržan je i svjestan stav komunista da treba izbjeći njihov monopol i partijsko-političko partnerstvo, jer ni jedno ni drugo, kako je istaknuto, ne bi bilo spojivo sa suštinom neposredne demokratije.
U Odbor narodnog oslobođenja izabrana su 22 člana: Aleksandar Bojović, prota - Berane, Simo Kastratović, profesor - Berane, Panto Mališić, učitelj - Pešca, Gavro Cemović, inženjer - Berane, Milan Popović, učitelj - Lužac, Milan Kuč, zemljoradnik - Polica, Mirko Dedović, inženjer - Berane, Radonja Golubović, advokat - Buče, Bogdan Obradović, učitelj - Gornja Sela, Radomir Jovančević, student - Dolac, Radoje Šćekić, preduzimač - Gornja Sela, Miljan Tomičić, zadrugar - Lužac, Božo Milačić, radnik - Berane, Mijaile Kuč, zemljoradnik - Polica, Savo Joksimović, student - Buče, Mirko Jelić, zemljoradnik - Donja Ržanica, Radovan Čubrović, zemljoradnik - Dapsići, Jagoš Šćekić, zemljoradnik - Polica, Radomir Mitrović, student - Berane, Miko Knežević, zemljoradnik - Budimlja, Dragutin Joksimović, učitelj - Pešca, Kojo Bubanja, učitelj - Štitari. Predsjednik je prota Aleksandar Bojović, potpredsjednik Simo Kastratović, profesor, a sekretar Panto Mališić, učitelj.
Formirano je pet sekcija: Upravna, Ekonomsko-finansijska, Vojno-sudska, Socijalno-zdravstvena i Kulturno-prosvjetna, kojim su rukovodili članovi Odbora.
Upravna sekcija organizovala je narodnu vlast i obezbjeđivala mir i red u Beranama i na oslobođenoj teritoriji. Ekonomsko-finansijska je odmah popisala finansijska sredstva svih banaka i drugih ustanova, kao i cjelokupnu imovinu koja je pripadala državi. Sekcija je organizovala privredni život u gradu i poljske radove na selu. Glavni zadatak je snabdijevanje vojničkih jedinica na položajima, kao i prehrana siromašnog stanovništva grada i sela. Vojno-sudska sekcija vršila je poslove sudstva, a Zdravstveno-socijalna starala se o radu bolnica, apoteka i drugih zdravstveno-socijalnih ustanova i osnivanju saniteta u vojnim jedinicama. Prosvjetno-kulturna sekcija organizovala je rad u odredima, zaštitu školskih zgrada, školske imovine i spomenika kulture. Sekcija je izdavala Informativni bilten, pod rukovodstvom Veselina Masleše koji se ustaničkih dana nalazio u Beranama.
Već sjutradan, 22. jula 1941. godine, formirana je, sa sjedištem u Beranama, partizanska pošta, prva u Crnoj Gori i Jugoslaviji. Upravnik je bio Maksim Vuković, koji je prije rata završio Visoku poštansku školu u Beogradu. On je organizator svih veza i pošta na slobodnoj teritoriji. Na centrali pošte u Bijelom Polju nalazio se telefonista Vojin Žurić, u Mojkovcu upravnik Milan Mišnić, u Kolašinu na pošti radili su Bećo Đilas, Zorka i Radule Vujisić, u Mateševu Milo i Aco Vešović, u Andrijevici Vojo Stijović, a u Murinu stari rodoljub Radun Laban. Bili su to odani ljudi i partizani. Na svakom pismu i paketu udaran je žig s likom partizana. U gornjem dijelu je ispisano: “Partizanska pošta”, u donjem “Crne Gore i Boke”, a ispod, odredište pošte: “Berane”.
Svakog dana je otpremana pošta za Andrijevicu, Bijelo Polje i Kolašin, po kuririma, kasnije na konjima, a pokatkad zaplijenjenim italijanskim automobilima. Čim je pošta počela rad, pristigli su na posao i raniji poštanski službenici, Risto Đolević, Jevrem Zečević, Savo Laković, Spaso Đukić, Ljubo Raičević, Savo Đeković... Sve pošte radile su do 7. avgusta 1941. kada je okupator s čitavom divizijom, kaznenom ekspedicijom, zauzeo slobodnu teritoriju.
Upravo, na istorijskoj Skupštini u beranskom Domu trezvenosti, kako je isticano, došli su do izražaja suštinsko razumijevanje karaktera i ciljeva Narodnooslobodilačke borbe i jasnoća perspektive o neminovnim revolucionarnim promjenama, nosiocima vlasti. Formulisani su stavovi o organizaciji i ulozi narodnooslobodilačkih odbora.
Skupština je borbu za oslobođenje postavila u prvi plan. Proklamovano je i realizovano načelo opšteg i jednakog prava glasa bez obzira na društveni status, obrazovanje i pol svih građana starijih od 18 godina. Tada je prvi put u ovom kraju, u odlučivanju o tako važnim poslovima, učestvovala i jedna žena (Radmila Nedić iz Pešaca). Garantovano je obezbjeđivanje lične sigurnosti i imovine svim građanima, uz njihovu obavezu da se odazivaju zahtjevima i odlukama Odbora. Proklamovan je, zatim, princip o narodu kao jedinom nosiocu suvereniteta. Jedinstvo vlasti je načelo koje je takođe usvojila Skupština.
Predsjednik Odbora narodnog oslobođenja, prota Aleksandar Bojović, održao je na kraju patriotski govor i naglasio: “Ovo smo započeli! Treba ići naprijed!”
Ubrzo su se naronooslobodilački odbori osnivali širom Jugoslavije. Ali, ovaj u Beranama je istorijski, prvi. Sve je to bio jedan integralni proces stvaranja organa narodne vlasti, koji se postepeno razvijao.
A svi odbori, bili su, u stvari, delegacije birane iz baze organizovanog naroda, a ne predstavništva neke koalicije političkih vrhova.
Bonus video:
