Austrougarske trupe su se s mukom probijale kroz orijentalne sokake. Čardaci i krovovi su bili puškarnice. Čak su i žene sa kula i pendžera bacale kamenje i vrelo ulje na okupatore. Otpor se drobio na džepove, pa na pojedinačne tačke. Onda je sve prekrila tišina. Austrijska kruna je tog 19. avgusta 1878. bila gospodar Sarajeva. U pojedinim djelovima zemlje, borbe su trajale do oktobra. Ali sa padom Sarajeva Bosna i Hercegovina je postala austrougarski protektorat za koji je bila predviđena sudbina uzorne kolonije.
Grad je tada imao pedesetak hiljada stanovnika. U borbama za Sarajevo poginulo je oko 300 branilaca i 57 austrougarskih vojnika.
Okupaciji je prethodio Berlinski kongres, na kojem je uslijedila revizija Sanstefanskog mira. Nezadovoljstvo velikih sila zbog ruske dominacije na Balkanu, poslije pobjede Rusije u sukobu sa Osmanskim carstvom, i stvaranja velike satelitske Bugarske džave koja je imala pristup Sredozemlju - dovelo je do napetosti koja se razriješila u Berlinu.
Na Berlinskom kongresu Bizmark je rekao da cijeli Balkan nije vrijedan zdravih kostiju jednog jedinog pomeranskog grenadira. Austrougarska je dobila mandat da okupira Bosnu i Hercegovinu ali i Sandžak, kako bi se spriječilo ujedinjenje Srbije i Crne Gore.
Beč je mislio da će vojni ulazak u Bosnu biti šetnja uz zvuke duvačke kapele, kako je uoči pohoda rekao šef bečke diplomatije grof Đula Andraši. Cijena je bila mnogo veća. U bosanskom pohodu ubijeno je oko hiljadu pripadnika habsburških trupa, četiri puta više ih je ranjeno. Gubici na bosanskoj strani nisu tako pedantno evidentirani.
Beč nije imao izbora, ako je želio da ostane veliki igrač. Otkad je Pruska u svoju korist riješila pitanje primusa, među njemačkim zemljama Austrougarska je pokušavala da spriječi potencijalne pijemontističke ambicije Srbije, te da za sebe obezbijedi plijen od konkursne mase Osmanlija u Evropi. Čak je sanjala o pripajanju svih južnoslovenskih zemalja habsburškoj kruni. Geopolitička ekspanzija na jugoistok je Beču vjerovatno izgledala prirodno.
Nisu li hrvatski oficiri ugušili mađarsku revoluciju 1848? Nije li Josip Filipović umarširao u okupurano Sarajevo i od njega napravio austrougarski garnizonski grad? Nisu li u sukobima sa domicilnim muslimanima, ali u Hercegovini i sa pravoslavnim ustanicima, ginuli Hrvati iz Dalmacije, krajiški Srbi, Slovenci, sve vjerne sluge bečkog ćesara? Beču nisu bili potrebni Bizmarkovi grenadiri.
Dakle, slovenski živalj lojalan bečkoj kruni, pomagao joj je da silom proširi svoj posjed. Međutim, Beč od samog početka ignoriše dvije činjenice. Najbrojnija etnička grupa u Bosni i Hercegovini su tada Srbi (43 odsto). Oni su od 1876. bili u stalnom ustaničkom raspoloženju, čak su u Bosni formirali i svoju ustaničku vladu. Oni se bore za prisajedenjenje sa državama koje su zbacile osmansku vlast. Njih je Beč možda mogao pridobiti obećanjem zemljišne reforme. No, to nije bilo na listi prioriteta Habzburga. Time su Srbi u Bosni i Hercegovini socijalni i nacionalni okvir za emancipaciju nužno vidjeli skoro isključivo u ujedinjenju sa Srbijom i Crnom Gorom.
Sljedeća po brojnosti grupacija bili su bosanskohercegovački muslimani, koji su sačinjavali 39 odsto stanovništva. Većina je sebe vidjela u refirmisanom Osmanskom carstvu, gdje bi uživali neku vrstu autonomije. Automatsko potčinjavanje autohtonog muslimanskog stanovništva katoličkoj imperiji je bilo malo vjerovatno.
Samo 18 procenata stanovništva u zemlji su se izjašnjavali kao katolici - bosanskohercegovački Hrvati su pozdravili dolazak katoličkog cara. Okupacija je za njih bila oslobođenje. Ali ne zadugo. Mađarizacija koju je prema Hrvatima sprovodila Pešta, stvorila je tokom narednih decenija antimonarhistički refleks.
Zato, gola sila Austrougarskoj nije mogla donijeti trajniju lojalnost. Ispalo je, gledano u istorijskom retrovizoru, da je Austrougarska okupacijom zemlje 1878, pa aneksijom 1908, progutala plijen koji joj je zastao u grlu i na kraju joj je hicima srpskog atentatora Gavrila Principa, i svime što je proisteklo iz toga, došao glave.
Današnji pogledi na okupaciju Bosne i Hercegovine nisu lišeni kontroverzi. Ukoliko je narator pobornik hrvatske ili austrijske škole, isticaće civilizacijski napredak bosanskohercegovačkog protektorata, škole, puteve, pruge, evropeizaciju orijentalnog urbanog prostora.
Bošnjački narator će imati uglavnom ambivalentan stav. Bolna cenzura - odvajanje od muslimanskog carstva - bila je nadoknađena čuvanjem begovskih privilegija i počecima nacionalnog osvješćenja Bošnjaka. “Evropski muslimani” su nastali na mjestu sudara orijentalne despotije i katoličke monarhije. Prvobitni oružani otpor okupatoru čuvenog vođe muslimanskih ustanika Hadži Loje, pretvorio se tokom decenija u lojalnost novom sultanu koji je rezidirao u Beču.
Bosna postaje “kultura raskršća“. Pritom je Austrougarska na početku poprilično trapava. Glavnu upravnu zgradu Vijećnicu gradi u pseudomavarskom stilu, čime pokušava da uspostavi stilski most prema andaluzijskim Arapima, koji su domaćem muslimanskom čovjeku daleki koliko i Beč. Osmanska arhitektura je od samih početaka preuzela osnovna načela vizantijske, a ne arapske gradnje. Tako po svim pravilima egzotizacije pokorenog subjekta, koja je opisao Edvard Said, Austrougarska stilizuje domaćeg muslimana, dijelom ga gurkajući ka Beču, dijelom ga pretvarajući u svoje polje za orijentalizaciju evropskog tipa.
Srpski narator bi vam rekao da je najbolje pročitati Andrićevu pripovjetku “Priča o kmetu Simanu”. Begovat nije dokinut, siromašne mase pravoslavnog stanovništva nisu u dovoljnoj mjeri participirale u novoj preraspodjeli ekonomske i političke moći. To će im trajno približiti Beograd, a udaljiti Beč.
Ova tri narativa do danas skoro autistično ponavljaju svoju verziju događaja.
Najvjerovatnije je cijeli proces bio izložen poznatoj imperijalnoj ambivalentnosti - i modernizaciji i porobljavanju. Kako god, jedan od paradigmatičnih događaja za proizvođenje istorijskih narativa u Bosni i Hercegovini u tri toka jeste austrougarska okupacija.
Uslijediće različita, pa i oprečna tumačenja 1914, 1918, 1941, 1945, i konačno devedesetih. Sljedstveno tome, u zemlji ćete sresti najmanje tri tipa nostalgije: osmansku, habsburšku i jugonostalgiju. Ova poslednja se dijeli na monarhističku i socijalističku podvarijantu.
Zato su brojnim današnjim Bosancima i Hercegovcima kao orijentir potrebni snažni imperijalni ili duhovni autoriteti iz centara globalnih matrica. Između Moskve, Ankare i Vatikana se rasipaju energija i jake emocije. Iracionalno rusofilstvo, agresivni neoosmanizam, katolički fundamentalizam koji njeguje mit zapadnog “predziđa” naspram pravoslavno-islamskog Orijenta, sve su to lokalne fantazije o svemoći, rođene iz faktičke nemoći.
Uz sve to valja dodati da u sadašnjem, poluinvalidnom statusu Bosne i Hercegovine, učestvuje tzv. “međunarodna zajednica” što je eufemizam za skup od nekoliko najmoćnijih zapadnih zemalja. Pošto su visoki predstavnici kao upravnici protektorata, bili najmoćnije političke figure, stanje u BiH je jednako njihovo djelo, kao što je to i nedjelo domaćih elita.
Zato se valja prisjetiti nasilnog ulaska prvog zapadnog protektora Josipa Filipovića u Sarajevo prije tačno 140 godina. Hrvat iz Gospića je habsburšku Evropu donio na bajonetima dvoglavog orla, slomivši vojni otpor. Ali vrijeme će pokazati da ni jedna nasilna modernizacija bez dubljeg uvida u zatečeno stanje i bez bazičnog učešća domaćeg stanovništva zapravo nije održiva.
Bonus video:
