Balkan je crna ovca Evrope. Balkanski nivo prihoda je mnogo niži od prosečnog prihoda zapadne i srednje Evrope. Ovo je dobro poznata činjenica, ali bi bilo korisno razmotriti je još jednom. Medijana BDP-a po glavi stanovnika u zapadnoj Evropi je oko 40.000 USD (izražena u konstantnim međunarodnim dolarima iz 2005, koje koristi Svetska banka). Prihodi balkanskih zemalja (izuzev Grčke) kreću se u rasponu od 10.000 USD do nešto iznad 20.000. Drugim rečima, razlika između zapadne Evrope i Balkana je bar 2 prema 1, a u proseku i 3 prema 1. Ako bismo bez naročitog poznavanja istorije bacili pogled na mapu Evrope, bili bismo iznenađeni takvim razlikama: razdaljine su male; let između Beča i Beograda traje oko sat vremena, ali je razlika u prihodima (ako uzmemo u obzir niže cene u Beogradu) verovatno 4 prema 1. To znači da gubite 30% prihoda na svakih 15 minuta leta na istok. Otkud to?
Sklon sam da se složim sa standardnim istorijskim objašnjenjem koje ukazuje na tip kolonijalne uprave kao na glavnog „krivca“ za ovu razliku. Oblasti koje su tri ili četiri veka bile pod kontrolom Osmanskog carstva zaista imaju niže prihode, niža obrazovna dostignuća, niže nivoe poverenja u institucije itd, od oblasti koje su bile deo Habzburške monarhije. Štaviše, ovo nije nov fenomen: razlike u ne-finansijskim varijablama (poput stopa pismenosti) u prošlosti su bile još veće, naročito u prvoj polovini 19. veka, kada je većina balkanskih država (kao i nezadovoljnih nacija pod habzburškom vlašću) otpočela svoj put ka nezavisnosti. Ovo je prvi deo standardnog objašnjenja.
Drugi deo standardnog objašnjenja je sporiji rast zbog komunizma. Ovo se najbolje može videti u razlici između Grčke i drugih balkanskih zemalja, koja je bila manja 30-ih godina prošlog veka nego 1989. Na primer, prema podacima Medison projekta iz 2017. odnos grčkog i rumunskog BDP-a po glavi stanovnika pre Drugog svetskog rata iznosio je 1,4, ali je do 1989. porastao na 1,9.
U ovom standardnom objašnjenju, međutim, postoji jedan detalj koji mi se čini zbunjujućim. U mnoštvu tekstova i knjiga koji se bave kolonijalnim poreklom današnjih institucija, pa stoga i nivoima prihoda, skoro da se uopšte ne pominje osmanski kolonijalni uticaj koji se naravno ne prostire samo na Balkan, već i na Bliski istok i severnu Afriku. Nadam se da je ovo jedna od praznina koja će ubuduće biti popunjena.
Ali ono što me ovde zanima jeste spekulacija o tome zašto Balkan nije bio razvijeniji čak ni u vreme Rimskog carstva. Ako ponovo pogledamo mapu to postaje još veća zagonetka. Tada je Balkan (koji u to vreme nije imao jedinstveno ime, jer naziv „Balkan“ potiče iz osmanskog perioda) bio „priklješten“ između dva najrazvijenija dela poznatog sveta: Grčke/Male Azije i Italije (Rima). Zašto je onda razvoj Balkana bio tako spor?
Ako pogledamo podatke o urbanizaciji, Balkan (izuzev Grčke) nije bio naročito urbanizovan. Oko 150. godine, raspored 10 najvećih gradova izgledao je ovako: 3 u severnoj Africi (Kartagina, Leptis Magna i Ptolemajida), 2 u Egiptu (Aleksandrija, Memfis), 2 u Grčkoj (Atina i Korint), 2 u Italiji (Rim i Sirakuza) i 1 na Levantu (Antiohija). Najmanji među njima imao je oko 80.000 stanovnika. Najveći balkanski grad bio je Jadera (danas Zadar, u Hrvatskoj) sa oko 30.000 stanovnika (podaci iz teksta Endrjua Vilsona „Veličina gradova i urbanizacija u Rimskom carstvu“).
I tada su u pogledu prihoda razlike bile velike. Podaci Medison projekta govore da je Balkan (opet bez Grčke) imao prihod po glavi stanovnika od jedva 400 USD, otprilike isti kao i Galija. A to iznenađuje jer je Balkan bio uglavljen između dva najbogatija dela evro-mediteranskog sveta: Grčke i Male Azije sa više od 500 USD i Italije sa oko 700 USD po glavi stanovnika. Očekivalo bi se da prihod u ovoj oblasti bude negde na sredini između italijanskog i grčkog, dakle oko 50% viši nego što je uistinu bio (a svakako viši od prihoda, civilizacijske gledano daleko zaostalije Galije, da ne spominjemo ono što se tada smatralo krajem sveta: britanska ostrva).
I Gibon se čudi nad ovom činjenicom i daje zanimljivu hipotezu koja je možda odgovor na naše pitanje: geografiju. Geografija Dalmacije i Mezije (kako su se zvale te provincije u Trajanovo vreme) je takva da postoji samo jedan uzani pojas mediteranske obale, duž Jadrana, nakon kojeg slede visoke i neprohodne planine. Ove planine stvaraju spektakularno lep kontrast (što može potvrditi svako ko je posetio Bokokotorski zaliv), ali istovremeno otežavaju komunikaciju sa zaleđem.
Stoga nije iznenađujuće to što, kada čitamo izveštaje o putovanjima pesnika, pisaca, vojnika i imperatora od Italije i Atike do Egeja, uočavamo da su oni putovali isključivo pomorskom rutom, prelazeći Jadran najčešće na njegovom najužem delu, Otrantu, između današnje Apulije i Albanije. Bilo bi mnogo duže i opasnije ići kopnenom rutom. Dakle, desilo se da je deo koji je direktno komunicirao sa razvijenim svetom bio ograničen na jadransko priobalje i nije se širio ka zaleđu, a neprohodnost kopnene rute između Italije i Grčke učinila je ovo zaleđe dodatno nerazvijenim i manje urbanizovanim nego što bi se očekivalo.
Ali „najgore“ u svemu je to što nakon nekoliko planinskih venaca, kako nastavljamo ka istoku i približavamo se Dunavu, teren postaje ravan i stoga idealan za najrazličitije invazije iz stepskih predela. I zaista, nebrojeni narodi su koristili ovu rutu i napadali i pljačkali ovu oblast. Kako se širio na istok, Rim je morao da gradi svoje čuvene limese duž Dunava (a zatim i da osvoji Dakiju), i dok je ovaj region dobio na značaju tokom 2, 3. i 4. veka, u pitanju je bio pre svega strateški i vojni značaj.
Ne samo što su mnogi imperatori potekli sa Balkana (što nije iznenađujuće, budući da su u kasnijim danima Rimskog carstva samo generali imali realnu šansu da postanu imperatori), već su gradovi koji su izrastali u „graničnom“ području bili u osnovi vojni garnizoni. U njima je bilo luksuznih zgrada za visoke oficire i imperatore, ali vrlo malo srednje klase koja se u to vreme mogla naći širom priobalnih područja u Maloj Aziji i na Levantu. Generalno gledano, balkanski gradovi su bili vojni logori. Marko Aurelije, koji je proveo poslednje godine svog života ratujući na „granici“, nije ovde ostavio nikakav trag. Da je Konstantin izabrao Serdiku (današnju Sofiju) umesto Vizanta, o čemu je izgleda u jednom trenutku razmišljao, situacija bi možda bila drugačija: možda bi se na Balkanu razvio pravi gradski život. Ali to se nije desilo.
Da su planine bile samo 400 kilometara istočnije, da li bi istorija ovog dela Evrope, a možda i cele Evrope, bila drugačija?
(Global inequality; Peščanik.net; prevod: Rastislav Dinić)
Bonus video:
