Dan Nezavisnosti svojim značajem obavezuje da se, uz osjećaj nacionalnog i intimnog ponosa, sagledaju dometi ali i limiti pređenog puta i podsjeti da je izvorno suverenistički pokret, na početku procesa, definisao, dva temeljna cilja - država i demokratija.
Danas, najvidljiviji rezultat tog procesa je da su uspostavljene, u formalno-pravnom smislu, sve funkcije i institucije države, tako da je državni aparat, u okviru ustavnog poretka, kompletiran za sve grane vlasti. Uz uspješnu spoljnu politiku i zavidan nivo multietničkih odnosa to je nesporno najveći domet obnovljene nezavisnosti.
Kada je u pitanju drugi cilj - kvalitet funkcionisanjauspostavljenog sistema, u ocjeni dominiraju dvije krajnosti: da je uspostavljena funkcionalna demokratija u kojoj je obezbijeđena vladavina prava i supremacija institucija u odnosu na političku ili van-institucionalnu moć, i druga ocjena, da je u Crnoj Gori „fasadna/nedovršena“ demokratija.
Izvještaj EK objektivizira tu sliku i hirurški precizno identifikuje slabosti, uz ocjenu da „nijedna zemlja na Zapadnom Balkanu ne ispunjava Kopenhaške kriterijume za ulazak u EU, ni pravne, ni ekonomske, ni političke...“
Reciklirani kolektivizmi
Razlog za deficit u ostvarenju drugog cilja zagovornika nezavisnosti sadržan je u činjenici da u parlamentarnim demokratijama ustavni poredak i kvalitet njegovog funkcionisanja dominantno zavisi od karaktera političkog sistema i prirode političkih subjekata koji ga konstituišu.
Činjenica da i nakon proteka decenije od obnove nezavisnosti još uvijek nema konsenzusa oko državnopravnog statusa, spoljnopolitičkih prioriteta, identiteta, ekonomsko-socijalnog modela, ukazuje da se politički sistem i njegovi subjekti (partije) nijesu reformisali i skoro da nemaju kvalitativnu razliku u načinu funkcionisanja u odnosu na predreferendumski period. Stoga, usljed nemoći da prevaziđu protivrječnosti, uz postojeću atrofiju institucionalnog dijaloga, sve više političkih struktura ponovo “klizi” ka populističko-kolektivističkim formama, koje dovode do “razvodnjavanja građanskog koncepta” kako zapaža dr Ilija Vujačić. U tim i takvim uslovima prirodno je da razvojna/progresivna supstanca crnogorskog društva nema uslova za dalji progres i postaje žrtva recikliranih kolektivističkih duhova prošlosti.
Usljed toga danas, nažalost, postoji vidan deficit u angažmanu nezavisnih institucija, univerziteta, medija, intelektualaca i u konačnom deficit u izgradnji nezavisnog i autonomnog građanina, slobodnog da bira, zapošljava se, ostvaruje svoja prava...Dodatno, EK za sve zemlje regiona ocjenjuje da pokazuju elemente “zarobljenih država”, uključujući „veze sa organizovanim kriminalom i korupcijom na svim nivoima vlasti i administracije, kao i jako miješanje privatnih i javnih interesa...“
Imajući sve ovo u vidu, današnja generacija crnogorskih građana mora biti svjesna rizika da, ukoliko bi se nastavilo u istom smjeru, postoji opasnost da postanemo država bez društva sa potencijom da artikuliše autonoman i stabilan progres. Država bi postala sama sebi cilj, a u njenu “odbranu” stali bi samo oni koji od nje imaju interes… čime bi se njena supstanca rastočila i svela samo na oligarhiju i državni aparat.
Kontra smjer
Nažalost, i u EU sve više jačaju „zatvoreni modeli“, što produkuje otvoreni sukob između “starih” zapadnih demokratija i članica iz centralne i istočne Evrope.
Krizu u sistemu poštovanja vrijednosti liberalne demokratije pokazuje primjer Poljske, u kojoj EU finansira gotovo 60% javnih investicija (oko 85 milijardi eura ili oko 9% budžeta EU). Poljska vlada, kojom dominira partija “Pravo i pravda” Jaroslava Kačinjskog, pod optužbom je EU da predstavlja “veliku prijetnju demokratskim vrijednostima i potkopava vladavinu prava”. EU posebno prigovara u dijelu nezavisnosti pravosuđa, jer je Kačinjski spreman da “za kontrolu sudstva plati gotovo svaku cijenu” i “sa medija sklanja kritičare i ograničava slobodu govora”.
EU je zvanično upozorila Poljsku, optuživši je da “rizikuje ozbiljno kršenje svojih obaveza prema zajedničkim vrijednostima liberalne demokratije i vladavine prava”, ali to nije uticalo na pad rejtinga vladajuće partije. Naprotiv, podrška je sa 38% u 2015. sada porasla na 47% i to dominantno na osnovu politike suprotstavljanja “konzervativne katoličke Poljske sa bezbožnom, slobodnomislećom Zapadnom Evropom”.
Primjer Poljske samo je dio negativnog trenda koji predvodi Viktor Orban u Mađarskoj. Uz porast popularnosti desničara u Austriji i Holandiji, te slabljenje ljevice u Francuskoj i Španiji, kao i uz jačanje totalitarizma na granicama Evrope (Turska, Rusija), ovaj trend dodatno smanjuje šanse da se, uz politiku „stabilokratije“, u balkanskim društvima nedovršenih demokratija ojačaju liberalno-demokratske strukture.
Stabilokratija < Demokratija
Zaokret i napuštanje politike “stabilokratije” na Zapadnom Balkanu moguće je najavljen u izjavi komesara za proširenje Johanesa Hana da “nije dovoljno biti posvećen vladavini prava, već treba živjeti vladavinu prava.” Ovom izjavom okončan je period “intenzivnog normativnog usaglašavanja sa EU i izgradnje institucija”, a otpočeo je period ocjene učinkovitosti sistema.
Prigovor sa problemom vladavine prava i način na koji će se odgovoriti na njega zapravo je raskrsnica između opstanka na poziciji “lidera u integracijama” ili negativnog scenarija da crnogorsko društvo skrene u „liberalni totalitarizam“, kako sisteme nedovršenih demokratija naziva Janis Varufakis.
Izjava francuskog predsjednika Emanuela Makrona o prioritetu “konsolidacije evropske demokratije u odnosu na politiku proširenja” i stav predsjednika EK Žana Kloda Junkera“da je suština u integracijama ispred brzine” ukazuju da za sljedeću, zahtjevniju fazu EU integracija, crnogorsko društvo prethodno mora pronaći koncept za svoju unutrašnju koheziju jer samo iznutra integrisano društvo, kao preduslov stabilnosti i razvoja, može se integrisati u širu zajednicu.
Zato put do članstva u EU neminovno vodi samo kroz nadogradnju političkog sistema, institucionalnu demokratijui „novu strategiju integrisanja.“ Nova strategija, o kojoj je profesor Vujačić nedavno govorio u CANU, „nije ni put ka liberalnom nacionalizmu, niti ka segregativnom multikulturalizmu, nego ka ustavnom patriotizmu i traganju za zajedničkim političkim identitetom.“
Koncept za društvenu koheziju
U integrisanom društvu mjera za patriotizam je odnos građanina prema vladavini prava i ustavnim vrijednostima, asudbina države počiva na autonomnim i profesionalnim institucijama i snažnom građanskom društvu, gdje su nosioci vlasti promjenjiva, a država konstantna kategorija.
Profesor na Univerzitetu Prinston (SAD) Jan-Verner Miler ističe prednosti ustavnog u odnosu na druge forme patriotizma jer obezbjeđuje društvenu koheziju, ali ne kao oblik državnog nacionalizma ili vrsta “građanske religije”. Stoga uvodi pojam ustavne kulture i u tom smislu naglašava da “za ustavnu kulturu društveni sukob, koji je legitiman, može biti jednako važan kao i opšte saglasje”.
Politikolog Nikola Beljinac, međutim, s pravom ističe da se ustavni patriotizam može smatrati integrativnom strategijom samo za ona multikulturalna društva u kojima “relevantnu snagu ne čine etno-kulturne grupe koje osporavaju njegovu liberalnu supstancu”.
Crnogorsko društvo stoga, sa svojim istorijskim iskustvom, trebalo bi izbjeći rizik da koheziju, potrebnu da se uspostavi funkcionalna demokratija, traži u prevaziđenim konceptima nacionalnog „elitnog“ patriotizma bilo koje od nacionalnih zajednica ili konceptu „jaka partija - jaka država“, bez obzira na trenutnog nosioca vlasti.
Nova strategija integrisanja i na unutrašnjem i na međunarodnom planu traži, primarno od nosioca političkog uticaja, novi kulturološki pristup koji će polarizovano crnogorsko društvo uvesti u građanski centar, sposoban da ga suštinski tranformiše na temeljnim vrijednostima zapadne civilizacije, sa ciljem da se, pored očuvanja državne suverenosti, izgradi i nezavisnost građanina i uspostavljenih državnih službi.
P.S. U konačnom, nosioci suverenističkog pokreta, danas mogu biti ponosni na pređeni put, posebno u godinama otpora, ali zaustaviti se samo na „odbrani države“ i od toga praviti „profesiju“ negacija je izvorno emancipatorske ideje.
Proces će biti završen tek kada se ostvare oba temeljna cilja - država i demokratija, jer samo tada će biti izgrađena sigurna odbrana i od 1918. i od 1988. godine.
Autor je potpredsjednik Udruženja pravnika Crne Gore
Bonus video:
