Istorijske prekretnice su rijetko bile tako precizno obilježene kao ovoga ljeta. Prije pedeset godina u avgustu je rođen Berlinski zid. Nakon izvjesnog oklijevanja, Nikita Hruščov, lider Sovjetskog Saveza dozvolio je svom kolegi iz Istočne Njemačke, Valteru Ulbrihtu, da podigne barijeru između Istočnog i Zapadnog Berlina kako bi obezbijedio opstanak komunizma u cjelokupnom sovjetskom bloku.
Do toga momenta, iz Istočne Njemačke se već bilo odlilo 3 miliona stanovnika – među kojima mnogi najnadareniji – pošto su stotine ljudi svakog dana prelazile u zone Berlina koje su bile pod kontrolom SAD, Ujedinjenog Kraljevstva i Francuske.
A istog ovog mjeseca prije 20 godina, tvrdolinijaši iz sovjetske vlade pokušali su da zbace predsjednika Mihaila Gorbačova koji je, dvije godine nakon što mu je američki predsjednik Ronald Regan uputio čuveni poziv da „sruši ovaj zid”, upravo to i uradio. Donekle čudesno, reformator koji je želio da Rusi budu dio demokratskog Zapada bio je došao na vlast u Kremlju.
Gorbačovljevi protivnici iz redova tvrdolinijaša Politbiroa, poput onih koji su okruživali Hruščova u vrijeme izgradnje Berlinskog zida, bili su odlučni da sačuvaju oronuli sistem koji je Zid simbolizovao. Međutim, u avgustu 1991, obični Moskovljani su se suprotstavili. Usprotivili se se pučistima i na kraju za sobom povukli mnoge pripadnike Ruske armije. Uz njihov prkos, puč je bio osuđen na propast.
Berlincima se nikada nije pružila takva prilika pod sovjetskom vlašću. Hruščov se slagao sa Ulbrihtovom tvrdnjom da će samo fizička barijera omogućiti opstanak isočnonjemačke države. Odgovor Hruščova je podsjetio na to kako se ovaj lider postavio prema Mađarskoj revoluciji 1956. u vrijeme kada je tek konsolidovao svoju vlast i kada je trebalo držati na distanci tvrdolinijaše iz Kremlja.
Međutim, pet godina nakon brutalnog gušenja zahtjeva za slobodom koji su se čuli u Budimpešti, Hruščov nije u potpunosti bio ubijeđen u potrebu za podjelom Berlina. On je strahovao da bi njegova politika popravljanja odnosa sa zapadnom Evropom time mogla biti uništena i da bi američki predsjednik Džon F. Kenedi mogao smatrati Zid prvim provokativnim korakom u konfrontaciji koja je prijetila da dovede do nuklearnog rata.
Hruščov je polagao velike nade u sposobnost SSSR da izgradi pozitivnije odnose sa Evropom, naročito nakon što je incident sa špijunskim avionom U-2 1960. (kada je američki pilot Geri Fransis Pauers oboren iznad sovjetske teritorije) zatrovao odnose sa SAD. Pošto njegov samit sa Kenedijem početkom 1961. nije nimalo doprinio popravljanju situacije, podizanje Zida 13. avgusta je Hruščovu izgledalo kao čisto odbrambeni čin, a ne kao demonstracija sile.
Hruščov je, takođe, razmatrao sopstvenu političku sudbinu. Još od njegovog tajnog govora u kome je 1956. kritikovao Staljinov kult ličnosti, njegova pozicija unutar Politbiroa je slabila, podrška koju je uživao u Kremlju je bila nedovoljna, a tvrdolinijaši su ga podrivali sa svih strana. Na kraju je njagova odluka da sagradi Zid predstavljala očajnički pokušaj da obezbijedi nastavak komunističke vladavine u Istočnoj Njemačkoj i da umiri svoje protivnike.
Poigravanje na ivici rata, kakvo se događalo dok je Zid rastao, obično je predstavlja očajnički pokušaj nekog političara da popravi svoju poziciju kod kuće. Ono što je bilo ironično u slučaju Hruščova je da su tvrdolinijaši, uprkos tome što su željeli Zid, kasnije u listu optužbi kojom su ga prinudili da se povuče 1964. uvrstili i njegovu neodlučnost u vezi sa Zidom. Njegova odluka je očuvala sovjetsku vlast u Istočnoj Njemačkoj decenijama, ali je doprinijela njegovoj političkoj propasti.
Kada je Gorbačov dozvolio da se Zid sruši, on je čak i više od Hruščova izolovao Komunističku partiju SSSR-a. Zaista, Gorbačov mi je jednom ispričao kako ga je rumunski diktator Nikolaj Čaušesku pozvao i uputio mu zahtjev da u Berlin pošalje tenkove radi očuvanja Zida.
Međutim, Gorbačov, uprkos tome što je još vjerovao u komunizam, odbio je da sovjetsku imperiju održava oružanim prijetnjama. Njegovo poigravanje na ivici rata bilo je drugačije od Hruščovljevog: on je izazivao Zapad da prizna i prihvati činjenicu da se SSSR istinski promijenio. U razgovoru sa tadašnjim američkim državnim sekretarom Džejmsom Bejkerom, Gorbačov je izrazio neslaganje sa američkim stalnim insistiranjem na tome da su „zapadne vrijednosti slobode” u stvari „ljudske vrijednosti”.
Dok je Zapad počinjao da vjeruje da su Gorbačov i njegove reforme stvarni, otpor među njegovim kolegama u Kremlju je ključao. Vođe puča 1991. su na zbacivanje Gorbačova gledale na isti način kao što je Ulbriht gledao na svoj zahtjev za podizanje zida – kao na jedini način da se očuva komunistička vladavina.
Kada je Zapad pokušao da upozori Gorbačova da se bliži puč, već je bilo isuviše kasno. Međutim, iznenadna, neočekivana odbrana novootkrivenih sloboda od strane običnih Rusa, u kombinaciji sa potpunom nekompetentnošću pučista, slomila je pokušaj obnove totalitarne vlasti.
Da li bi komunizam brže propao da nije izgrađen Zid 1961. godine? Da li bi komunizam u Evropi ikad propao da je Gorbačov uslišio Čaušeskuovu molbu i poslao trupe da brane Zid?
Na ova pitanja se ne može odgovoriti. A, s obzirom da je Gorbačov odbijao da igdje koristi silu u cilju očuvanja sovjetske istočnoevropske imperije, ideja da bi to uradio radi očuvanja Zida izgleda besmisleno. Ono što se čini jasnim je da, na kraju, nijedan zid ne može zadržati demokratiju – i, obrnuto, da ukoliko neka zemlja ne želi dovoljno demokratiju, nikakav Berlinski zid nije potreban da bi je od nje sačuvao. Svijet za ovu lekciju treba da zahvali Vladimiru Putinu.
Copyright: Project Syndicate, 2011.
Bonus video:
