Popisi stanovništva su viševjekovna tradicija u manjem broju zemalja Evrope, posebno vezana za razvoj statistike. Popisi su pragmatična državna potreba nastala kao proizvod razvoja države, njene administracije i želje da se stvori što preciznija slika o strukturi društva.
U svakom slučaju, popisi u današnjem smislu su, ipak, novija istorijska pojava i u Evropi, a u Crnoj Gori posebno.
Prvi popisi stanovništva bili su uslovljeni sa dva bitna parametra: vojnim potrebama i porezima.
Popis muškaraca sposobnih za vojsku bila je jedna od najstarijih statističkih operacija i predmet “obrade” raznih službi koje bi sa “istraživanja po terenu” kao najdragocjenija svjedočanstva slali podatke o broju kuća, broju “muških glava” sposobnih za vojnu službu, te podatke neposredno vezane za sposobnost ratovanja.
Zahvaljujući upravo takvim izvještajima, posjeduju se podaci o strukturi stanovništva čak i onih područja koja će mnogo kasnije saznati šta je to državna administracija, statistika i slične “blagodeti” moderne države.
Popisi uslovljeni porezima su bili još precizniji, sveobuhvatniji i pouzdaniji jer je onaj koji je naplaćivao porez itekako vodio računa da mu ne promakne niti jedan bitan podatak koji bi mogao uticati na umanjenje prihoda od poreza.
Postojanje tzv. statističke vrste izvora je izvršilo revolucionarni uticaj na pojedine nauke, istoriju posebno. Tzv. “nova istorija” u Francuskoj, SAD, V. Britaniji, nastala je na odbacivanju tradicionalnih istraživačkih obrazaca i konstituisanju istorijskih činjenica u serijama koje su homogene i uporedive.
Čuvena škola francuskih “anala” je nastala na obrascu odbacivanja događajne i političke istorije i uvođenje u opticaj istraživanja, socijalnih, ekonomskih, geografskih i demografskih činjenica radi konstituisanja tzv. “totalne istorije”.
U okviru takvog shvatanja razvila se francuska “serijalna istorija” sa kojom istraživanja ulaze u kvantifikaciju unutar koje uloga kompjutera postaje veoma važna. Kompjuter omogućava kvantifikaciju mase podataka. Pri tome, pojam “kvantitativna” istorija može imati različita značenja od npr. radova ekonomista koji istoriju vide kao retrospektivnu ekonometriju.
Serijalna istorija, pak, pojedinačni i neponovljivi događaj zamjenjuje pravilnim ponavljanjem odabranih podataka konstruisanih u odnosu na mogućnost upoređenja. Na taj način se napušta istorija naracije (priče) i posvjećuje se glavna pažnja istoriji - problemu.
Serijalnom istorijom su prvobitno bili obuhvaćeni ekonomski ciklusi, trgovina, cijene, a od pedesetih godina prošlog vijeka i istorijska demografija koja upoređuje ekonomske i demografske cikluse.
Dolazi do povezivanja istorijske demografije i socijalne istorije, da bi se kasnije počelo sa rekonstrukcijom porodica, odnosno istorijom porodica (kretanje rođenja, vjenčanja, plodnosti, smrtnosti, trajanje braka, broja djece, godina udadbe, ženidbe i sl).
Od sedamdesetih se demografska kretanja sve više povezuju sa antropološkim pristupom i javlja se interes za kulturom i mentalitetom (“tavan društva”). Razvoj serijalne istorije omogućilo je postojanje statističkih izvora i evidencija koji u organizovanim zapadnim društvima postoje za period od XVIII vijeka (popisi, matične knjige, evidencione knjige, računi poslovanja, knjige župnih ureda i sl).
S tim u vezi je i razvoj istorijske sociologije koja pokušava konstruisati teorije kojim bi se objasnio odnos procesa i istorijske različitosti, pri čemu su kvantitativne metode sredstvo istraživanja.
Nasuprot tome isključivu kvantifikaciju, kao jedino naučnu, primjenjuje nova ekonomska istorija ekonomista, koja je nazvana kliometrijom. Za njih je samo ono što se može iskazati mjerenjem naučno i kliometričari povezuju mjerenje sa teorijom i teže da unište ekonomiju kojoj brojevi služe samo za ilustraciju.
Apsolutizacijom kvantitativne metode, kliometričari su poveli krstaški rat protiv dotadašnjih rezultata američkih istoričara i imaju ambiciju da rekonstruišu američku istoriju u cjelini suprotno od dotadašnjih interpretacija.
I dok su popisi kao izvor statističkih podataka u svijetu po pravilu izazivali najveću pozornost naučnika različitih profila, na našim prostorima oni po pravilu izazivaju najveću pozornost političara.
Vjerovatno i iz tih razloga su na ovim prostorima tako oskudne statističke baze podataka, pa i relativno kratka istorija njihovog organizovanog prikupljanja (popisa). Prve statistički obrađene podatke sa ovih prostora nalazimo u osmanskim defterima iz 1523, 1529-30. i 1570. godine, pa i oni nijesu bili poznati sve do sredine XX vijeka kada su objavljeni.
Podatke o prvom objavljenom popisu na području Crne Gore nalazimo u godišnjaku Orlić koji donosi informaciju da je po popisu obavljenom 1864, Crna Gora ima 196.238 stanovnika.
Popisi iz 1879. nijesu cjeloviti i ne obuhvataju čitavo područje Crne Gore za razliku od popisa izvršenog 31.decembra 1909. po kojem je Crna Gora imala 371.865 stanovnika.
Od tada je ustanovljena praksa da se i na ovim prostorima popis stanovništva obavlja po pravilu svake desete godine, izuzev u periodima rata ili nekih drugih neprilika. Tako će naredni popisi biti obavljeni 1921, 1931, 1948, 1953, 1961, 1971, 1981, 1991, 2003, 2011(?).
Sve do popisa 1948. nijesu prikupljani podaci o nacionalnoj (etničkoj) pripadnosti, te su u tom smislu sve spekulacije o etničkoj strukturi prije tog datuma proizvoljne i spekulativne. Prvi, sveobuhvatniji popis na ovim prostorima sa elementima moderne statističke obrade obavljen je 1921. u tadašnjoj Kraljevini Srba, Hrvata i Slovenaca.
Taj popis je pripreman od oktobra 1919. do 20.januara 1920, kada je Direkcija za statistiku podnijela ministru socijalne politike predlog na osnovu kojeg bi se imao izvršiti “popis stanovništva, domaće stoke i domova”.
Objavljena je i posebna Uredba kojom je utvrđena obaveza da se prikupe podaci o stanovništvu i popisu koji je trebao da počne 28. decembra 1920. i da se završi do 10. januara 1921.
Popis su vršile opštine sa popisnim odborima koje je birala opštinska vlast. Popisom su traženi podaci o porodičnom stanju, socijalnom položaju, mjestu rođenja, maternjem jeziku, znanju stranih jezika, vjeroispovjesti, podanstvu, pismenosti, učešću u ratovima, tjelesnim i duševnim mane (slijep, gluvonijem, malouman), te drugim tjelesnim nedostacima (nedostatak udova).
U uputstvu koje je pratilo objavljenu statistiku prikupljenih podataka stajalo je i sljedeće: “Za statističku oznaku pri određivanju narodnosti uzet je i ovoga puta, kao i kod većine ranijih popisa u nas i na strani, maternji jezik”, da bi u Pravilima i Uputstvima bilo tačno naznačeno “šta se ima pod maternjim jezikom razumeti”.
Na ovom popisu Crna Gora je obrađena u granicama do 1912, dok su okruzi Berane, Bijelo Polje i Pljevlja obrađeni u okviru “Južne Srbije”.
Statistička obrada podataka je i tada bila politički motivisana i takva praksa se čini nastavila do današnjih dana.
Otuda je preduslov za ulazak u moderno društvo i njegova sposobnost da tehničku operaciju koja predstavlja pouzdan skener društva u datom vremenu, ne pretvori u sliku društva po mjeri onog ko upravlja skenerom.
Dok su popisi kao izvor statističkih podataka u svijetu po pravilu izazivali najveću pozornost naučnika različitih profila, na našim prostorima oni po pravilu izazivaju najveću pozornost političara
Bonus video:
