Referendum u CG o njenom državno-pravnom statusu sproveden je 1. marta 1992. Bojkot kojeg je zagovarao najveći dio opozicije nije uspio. Uprkos brojnim neregularnostima, u uslovima kad je još bila na snazi odluka nelegitimnog i nelegalnog “krnjeg” Predsjedništva SFRJ o neposrednoj ratnoj opasnosti, te bez adekvatne kontrole referendumskog procesa i načina glasanja (zabilježeni su čak i ekstremni slučajevi grupnog glasanja lica po haubama automobila itd), referendum je uspio i na njemu je pobijedila opcija zajedničke države sa Srbijom u novoj, trećoj surogat, lažnoj „Jugoslaviji”.
Taj referendum sprovela je vlast u rukama DPS (koja je pod imenom SKCG osvojila apsolutnu pobjedu na decembarskim parlamentarnim izborima 1990), predvođene M. Bulatovićem, B. Kostićem, M. Đukanovićem, S. Marovićem, a uz podršku velikosrpskih strukura iznutra i izvana. Suverenističku opciju predvodio je tada LSCG u zajednici sa još nekoliko političkih stranaka koje su na izborima 1990. stekle parlamentarni status.
Vladajuća DPS sprovodila je suštinski neobjelašku politiku, determinisanu hipokrizijom i „dvojnim identitetom“. Ona se isticala se tada, kao i ranije u progonima i denuncijacijama autentičnih CG suverenista, koji su vjerno i iskreno prononsirali ideju slobodne, demokratske, građanske, multietničke i antiratne Crne Gore. Među najeksponiranijim progoniteljima crnogorskih indipendista isticao se ondašnji predsjednik Vlade RCG i jedan od ključnih ličnosti ondašnjeg SKCG/DPS, Milo Đukanović. Teško bi se moglo tvrditi da je to činio iz zablude ili nedovoljnog znanja, već namjerno i sa jasnim ciljevima. On je, kao i vođstvo njegove partije, kojemu je pripadao, bio protiv transformacije SFRJ u konfederaciju (1990-1991), bio je, kao vjerni sljedbenik S. Miloševića i velikosrpske politike protiv svih prijedloga koji nijesu odgovarali Miloševiću (izuzev Haškog dokumenta); bio je protiv Briselske deklaracije Savjeta ministara Evropske zajednice o Jugoslaviji od 17. decembra 1991. i Mišljenja br. 1 Arbitražne komisije na čelu sa R. Badinterom oko disolucije SFRJ; zalagao se za promjenu granica, itd.
Đukanović je voluntaristički, bez činjenica i dokaza optuživao LSCG za „latinaštvo“ i „pokatoličavanje CG“, za „antisrpstvo“ „ustaštvo“, „ljubljenje šahovnice“, „klanjanje Tuđmanu i fašizmu“, tvrdio je da najviše „mrzi stopostotne Crnogorce“, napadao je svom žestitom Savez reformskih snaga za CG i članice te izborne i parlamentarne koalicije (1990-1991). Obnova nezavisne CG bila mu je jako daleko, nije bila predmetom njegovog interesovanja. Nasuprot, njegov izbor bio je „moderna čvrsta federacija Crne Gore sa Srbijom“, u kojoj će DPS i on kao jedan od njegovih čelnika vršiti apsolutnu vlast, sa ciljem otvarivanja ogromnih privilegija i privatno-sopstveničkih profita i sveukupnog unazađivanja CG i njene izolacije, isključivaja iz međunarodne zajednice itd. Premijer RCG Đukanović je na zasjedanju Skupštine CG 15. maja 1991. primarno o LSCG, ali i ostalim partijama-članicama koalicije Saveza reformskih snaga, a manjim dijelom aludirajući na stavove Narodne stranke, doslovno izjavio: „Moram kazati da se, s jedne strane uporno pokušava ugrožavati moje pravo da sam Crnogorac, da mi se hoće nametnuti obaveza da moram biti Srbin. S druge strane, uporno mi se želi uskratiti kao pripadniku ove vlasti pravo da mislim vlastitom glavom, već da hoću misliti samo glavom vlasti u Srbiji. Uporno nam se želi uskratiti pravo na osjećaj bliskosti sa srpskim narodom i želi se protjerati sa ovih prostora sve što je srpsko. Od strane te političke opcije nameće nam se, kao osjećaj pripadnosti katoličanstvo, nameće nam se latinica kao naše pismo. Ja moram kazati i jednima i drugima makar svoj lični sud, a usuđujem se interpretirati sud vlastite partije, niti će ovaj kraj biti Srbija, niti će se sa ovog prostora biti protjerivano ono što je srpsko, niti će ovom narodu biti uskraćeno pravo da Srbe doživljava kao sebi najbliže“. Potom je dodao, atakujući primarno na LSCG, da neće zaboraviti da se pitaju „kako se sada osjećaju, nakon posjeta i klanjanja šahovnici, nakon odlaska na razgovor sa očiglednom fašističkom vlašću u Hrvatskoj, koja poziva vlastiti narod da ubija i davi pripadnike JNA. Umjesto da oni polažu račune pred narodom i građanima CG, oni su sada našli da prigovaraju navodno nedemokratskoj komunističkoj vlasti u CG. To je najdrastičnija zamjena teza na koju nikako ne možemo da pristanemo“ (M. Đukanović, „Nećemo progoniti najbliže“, „Pobjeda“, Titograd, broj 9141 od 16. maja 1991, str. 1)
Referendum je održan u nedemokratskim i neregularnim uslovima. Velikosrpska euforija harala je tada Crnom Gorom. Premda je bila činjenica da su opcija suverene i nezavisne CG i njeni protagonisti bili surovo i besprizorno javno progonjeni i svakodnevno medijski satanizirani od strane režima DPS i na brojne načine diskriminisani, obespravljeni, i da referendumska utakmica nije bila ni u čemu ravnopravna; da društveno-politički ambijent u CG nije bio demokratski i slobodan, ipak se mora konstatovati i druga činjenica da većina građana CG, dodatno obmanuta dvosmislenim i prevarnim referendumskim pitanjem, ipak, tada nije htjela obnovu crnogorske državne nezavisnosti, već je bila naklonjena opstanku državne zajednice i jedinstvene države sa Srbijom i da je većinski podržavala postojeći režim i njegove političke i ideološke velikosrpske saveznike. Konačne rezultate referenduma o državno-pravnom statusu CG, održanom 1. marta, saopštila je Republička izborna komisija 3. marta 1992. Na referendumu su glasala 278.382 građanina, ili 66,04 % ukupnog biračkog tijela, koje iznosi 421.548 lica s pravom glasa. Na referendumsko pitanje, potvrdno je odgovorilo 267.076 ili 95,94% građana koji su glasali. Protiv je bilo 8.957 ili 3,22% glasača, a nevažećih listića bilo je 0,85. Po opštinama procenat izašlih i glasalih na referendumu bio je: Andrijevica 97,95%, Plužine 89,74%, Mojkovac 89,62%, Šavnik 88,50%, Žabljak 84,94%, Nikšić 83,62%, Kolašin 80,9%, Danilovgrad 80,08%, Pljevlja 77,33%, Herceg Novi 74,46, Budva 73,37%, Kotor 71,81%, Ivangrad 69,84%, Tivat 66,62%, Cetinje 66,26%, Titograd 66,1%, Bijelo Polje 61,76%, Bar 48,18%, Plav 27,63%, Ulcinj 17,54 i Rožaje 10,85%. (Vidi: „Saopšteni zvanični rezultati referenduma - Svi kao jedan“, „Pobjeda“, br. 9431, od 4. marta 1992, str. 1)
Rezultate referenduma RIK je dostavila Skupštini CG na potvrđivanje, što je pomenuti organ državne vlasti i učinio. U analizi referendumskih rezultata po opštinama, primjećuje se da je najmanji stepen izlaznosti birača bio u onim opštinama u CG koje su značajno ili pretežno naseljene muslimanskim (bošnjačkim) i albanskim stanovništvom (a čiju su politički predstavnici pozvali svoje birače da apstiniraju od referenduma; da ga bojkotuju). Takođe manji stepen izlaznosti glasača bio je i u onim sredinama u kojima je relativno snažno uporište imala suverenistička crnogorska opozicija, koja je svoje pristalice, takođe, pozvala da bojkotuju referendum. Nakon završetka referenduma, a prije prebrojenih glasova i objave rezultata glasanja, 1. marta 1992. vlast u CG je saopštavala da je uvjerena da će referendum uspjeti i da će se građani opredijeliti za život u zajedničkoj državi sa Srbijom u novoj Jugoslaviji. To je saopštio mr M. Bulatović, predsjednik Predsjedništva RCG, navodeći da je uvjeren „da će građani CG dati glas zajedničkoj državi. Poziv dijela opozicije da se ne izlazi na referendum imaće beznačajne posljedice“. (Mr M. Bulatović, „Čeka nas veliki posao“, „Pobjeda“, Titograd, br. 9429, od 2. marta 1992, str. 3)
On je kazao da je nesporna legitimnost referenduma i obećao da ako „odgovor na referendumu bude negativan mi ćemo se povući sa političke scene“ (Ibidem). Uspjeh referenduma, odnosno, uvjerenje da će građani CG masovno glasati za zajedničku državu, očekivali su i ostali istaknuti zvaničnici RCG dr Risto Vukčević, predsjednik Skupštine, te dr B. Kostić, potpredsjednik (krnjeg) PSFRJ a nadasve i premijer Đukanović, koji saopštio da je referendum bio samo “tehnički završetak inače ranije formiranog političkog opredjeljenja” građana CG za “novu državu” (M. Đukanović, “Siguran sam u pobjedu”, “Pobjeda”, br. 9429, od 2. marta 1992, str. 4) Nakon odluke na referendumu građana CG i odluke Skupštine Srbije o nastavku zajedničkog života ove dvije republike, pristupilo se izgradnji pravnog i institucionalnog sistema nove države i izboru njenih organa vlasti. Među protagonistima što bržeg pravnog i institucionalnog uobličenja zajedničke države CG i Srbije eksponirao se predsjednik Vlade CG M. Đukanović. Naime, on je, u ekspozeu, podnijetom Skupštini CG, krajem marta 1992. podvukao da se politički angažman njegove Vlade, tokom 1991, temeljio i na tome da se „zaštite prava i želja ogromne većine građana CG na život u zajedničkoj državi Jugoslaviji“. Đukanović je u Skupštini CG, pored ostalog, tada saopštio: „Odnos prema budućnosti državne zajednice u kojoj će živjeti CG, Vlada je uspostavljala na platformi sadržanoj u izbornom programu pobjedničke partije. Satisfakciju za uporno nastojanje da sačuvamo Jugoslaviju dobili smo u većinskoj podršci građana CG izraženoj na nedavnom referendumu. Sada je pred nama izuzetno značajna aktivnost na ustavnom uređenju i institucionalnom zaokruživanju zajedničke države“. (“Putem samoizdržavanja, zasijedanje Skupštine RCG, izvodi iz izlaganja M. Đukanovića, predsjednika vlade RCG“, “Pobjeda”, broj 9459, od 1. april 1992, str. 4).
Privrednik i predsjednik Građanskog foruma CG Stanislav Ćano-Koprivica, preferirajući vaspostavu suverene i nezavisne CG i kritikujući režim što je CG uključio u državnu tvorevinu pod nazivom SRJ, u kojoj se ne poštuje i ne priznaje CG, uputio je otvoreno pismo predsjedniku Predsjedništva CG i lideru DPS mr M. Bulatoviću. U njemu je S. Koprivica, između ostalog, poručio da Jugoslavije više nema i da se ona raspala, te da je „CG, koja je jugoslovenskoj zajednici naiskrenije bila odana, izgubila mogućnost da se bori za njen opstanak, upravo kada ste Vi došli na vlast. Tada je izgubila ravnopravnu poziciju u jugoslovenskoj federaciji i postala samo četvrti glas u zalaganju za politiku koja nije bila njena, ni u njenom interesu. Ta slijepa nacionalististička politika dovela je do sukoba među narodnima, do katastrofe u kojoj nestaju ljudski životi i propadaju ogromna materijalna dobra, stoljećima stvarana“. Koprivica, između ostalog, u tome obraćanju podvlači da je pod vlašću DPS Crna Gora „izgubila samostalnost, postala je satelit druge države - Srbije. Izgubila je nezavisnost i državnost, svoj ugled vjekovima stvaran, ugled slobodoljubive, neosvajačke, časne i hrabre zemlje, čiji ljudi brane sebe, ali i drugoga od sebe“. (S. Koprivica, predjednik Građanskog foruma CG, „Bezumlje i sramota“, „Monitor“, Podgorica, br. 86 od 12. juna 1992, str. 2)
Bonus video:
