Dvadeset godina kasnije, procjena značenja NATO intervencije 1999. godine i dalje varira u zavisnosti od toga kome uputite pitanje. Postoje, doduše, dvije zajedničke crte u svakom odgovoru.
Prva je emotivni naboj koji prati pominjanje NATO-a, UČK, srušenih mostova, Vučitrna, žrtvovanih sluzbenika u noćnoj smjeni srbijanskog TV servisa, Operacije Potkovica, Račka, Miloševićeve specijalne policije, Žute kuće, zatvora u Dubravi, izbjeglica, hladnjača sa leševima albanskih civila i, na kraju, nezavisnog Kosova.
Druga je nastojanje da se na NATO intervenciji zarade politički poeni, te obnovi gradivo iz omiljenih predmeta kakvi su Konstruisanje kolektivne žrtve, ili Pravda i moralnost u nacionalnom diskursu.
Osim pomenutog, odgovori iz Beograda, Prištine, Podgorice, Brisela, Londona ili Vašingtona bi neminovno bili različiti.
Za mnoge građane Kosova, Crne Gore i Srbije, koji su preživjeli i proživjeli bombardovanje i razaranje, i koji se još uvijek nose sa dugoročnim posljedicama upotrebe osiromašenog uranijuma tokom bombardovanja, NATO intervencija je bila agresija koja je takođe omogućila kreiranje nezavisne države Kosovo. Osim ovoga, mnogi smatraju da je ta intervencija produžila period vladavine Slobodana Miloševića, jer mu je dala šansu da na porušenim mostovima ustvrdi kako zapadni svijet mrzi Srbe.
Za kosovske Albance ovaj događaj je bio akt zaštite stotina hiljada izbjeglica od neizvjesne sudbine pred cijevima nastupajućih jedinica srbijanske specijalne policije i raznih paravojnih formacija. Istovremeno, za njih je NATO intervencija značila podsticaj i podršku za kreiranje nezavisne države.
Za članice NATO-a, bombardovanje je bilo prijeko potrebna akcija kako bi se opravdali postojanje i smisao ovog vojnog saveza. Valja se prisjetiti tadašnjih ozbiljnih debata na Zapadu o tome da li antikvarijatni model kakav je NATO ima ikakvog smisla u svijetu u kojem se javljaju novi vojni izazovi. Bombradovanje Kosova, Srbije i Crne Gore je utemeljilo argument o potrebi za ovakvim mehanizmom vojne intervencije.
Tadašnja NATO intervencija je takođe bila poraz za Ujedinjene nacije kao međunarodnu organizaciju, jer je započeta bez njene saglasnosti. Reputacija UN se od tada nije oporavila, a Kosovo je postalo presedan u korpusu pravila o međunarodnoj vojnoj intervenciji.
Dvadeset godina kasnije imamo nezavisnu državu Kosovo sa značajno destabilizovanom političkom situacijom i ekonomijom koja se približava tački kolapsa. Imamo zamrznuti konflikt sa Srbijom u sjevernim pograničnim zonama Kosova. Imamo sasvim marginalizovane Ujedinjene nacije. Imamo na Kosovu najveću američku kopnenu vojnu bazu na svijetu. Imamo Srbiju koja dahće u sladostrasnim zagrljajima sopstvenih nacionalista, ratnih zločinaca, neofašista, i bezobzirnih autokrata. Cijeli region gori na lomači atavističkih strasti suprotstavljenih nacionalizama i postaje žrtva nezajažljivih apetita duboko kriminalizovanih nacionalnih političkih i parapolitičkih elita.
U ovakvoj situaciji nije lako, ali je važno, podsjetiti ljude da je NATO bombardovanje izazvano, osim već pomenutog, odlukama koje je tada donosio Slobodan Milošević, spremnošću institucija sistema da te odluke sprovedu, kao i činjenicom da je značajan segment stanovništva odobravao i opravdavao načine na koje su te odluke sprovedene u praksi. Na našu nesreću, dvadeset godina nakon bombardovanja ne postoji spremnost da se pogledamo u ono poslovično ogledalo.
NATO intervencija je bila završni čin u decenijskoj (ako ne vjekovnoj) borbi oko teritorija i identiteta na našem prostoru. Ona nije omogućila kreiranje nezavisne države Kosovo, nego je samo ubrzala proces koji je, budimo iskreni, bio istorijska neminovnost. Kao što su to rekli i druge kolege istoričari, smatram da je Srbija “izgubila” Kosovo na završetku svog prvog ozbiljnog kolonijalnog pohoda (zajedno sa Crnom Gorom) daleke 1912. godine. Od tada, pa do 1999. godine, i sa mogucim izuzetkom perioda poslije smjene Aleksandra Rankovića do pojavljivanja Slobodana Miloševića, situacija na Kosovu se može sumirati u jednoj riječi: aparthejd.
Naravno, za savremene političke elite u Beogradu i Podgorici, profitabilno je da se tenzije između Srbije i Kosova lažno predstave kao savremeni problem koji su uzrokovali poslovični mrzitelji srpske nacionalne bajke: počivši komunisti, i mrzni NATO. Ovo je mnogo lakše, nego se suočiti sa istorijskom stvarnošću i sopstvenim ružnim licem u ogledalu. Dvadeset godna kasnije bi bilo korisno da imamo tri paralelne istrage. Jedna bi se bavila pravilima vođenja ratnih sukoba od strane NATO-a po pitanju korištenja osiromašenog uranijuma u munciji. Druga bi se trebala baviti istraživanjem zločina koje su srbijanske vojne, policijske i paravojne grupacije počinile na Kosovu. Treća bi se trebala posvetiti zločinima koje je počinila UČK protiv nealbanskog stanovništva na Kosovu. Takve istrage bi imale smisla i mogle bi da proizvedu neke pozitivne rezultate.
Pesimista u meni se smješka znajući da se neke stvari nikada neće desiti.
Bonus video:
