U savremenom iracionalnom svijetu lažnih novosti i nesavjesne politike pojavila se nova mantra - sve je u riječima. Moć se danas u nalazi u sposobnosti čovjeka da dobro govori. Odgovarajući primjer je novizabarani predsjednik Ukrajine Volodimir Zelenski - komičar čije političko iskustvo počinje i završava se ulogom predsjednika u televizijskoj seriji. Zelenski je pobijedio aktuelnog predsjednika Petra Porošenka zato što umije bolje da isplete priču.
Takva artistička politika veoma se razlikuje od prakse držvane uprave koja setokom posljednjih sto godina oslanja na društvene nauke. Sve donedavno vlasti su trudile da daju empirijski uvjerljive (mada često vrlo uprošćene) ocjene problema - s ciljem da dobiju političku podršku za odluke zasnovane na dokazima i činjenicama.
Nakon 1930-ih godina tehnokratski pristup su određivali ekonomisti koji su uz pomoć sistema izračunavanja nacionalnih dohodaka upravljali makroekonomskim uslovima. Oslanjajući se na jasne konceptualne okvire, koje je osmislio britanski ekonomista Džon M. Kejnz, oni su u nedostatku potražnje vidjeli glavni problem zaposlenosti i prekomjernog kapaciteta. Istovremeno, oni su ostajali vjerni ekonomskoj ortodoksiji koja je povezivala rast novčane mase sa inflacijom. U oba slučaja korišćen je jednostavni uzročno-posljedični mehanizam (njegovo je otjelotvorenje kriva Filipsa) za kontrolu nad nezaposlenošću i cijenama.
Kenzijanizam je izašao iz mode u vrijeme stagflacije 1970-ih, kada su nezaposlenost i inflacija rasli istovremeno u SAD i drugim razvijenim zemljama. I mada je finansijska kriza iz 2008. godine bila povod za “povratak majstora”, kako se izrazio Robert Skidelski, Kejnzov biograf, taj poriv ka novom kenzijanizmu ispostavio se kao prolazan. Umjesto toga, svijet je prešao na široke eksperimente za ublažavanje monetarne politike.
Istovremeno, u postkriznim godinama vlasti su zauzele krajnje dvostruku poziciju kada je riječ o deficitu budžeta. S jedne strane brinulo ih je to što je nivo duga u nekim zemljama postao izrazito visok, a sa druge su tješili sebe idejom da svijet, preplavljen lakim novcem, može isfinansirati svoj izlazak iz bilo koje situacije.
Ali ta politička konfuzija i oslanjanje na iluzornu matematiku podsjećaju na sovjetsko iskustvo iz 1920-ih i 1930-ih godina. U sovjetskoj planskoj ekonomiji država je utvrđivala cijene, a kamata je na kapital svodila na nulu. To je značilo da je cijena finansiranja bila ista i za grandiozni infrastrukturni projekat i za sve ostalo.
U rezultatu, projektujući, na primjer, željezničku prugu, inženjeri su, oslobođeni bilo kakvih kočnica, predlagali probijanje tunela kroz bilo koju planinu samo da bi voz uvijek išao po ravnoj trasi a nikada uzbrdo. Treba li govoriti da je vlast uskoro morala se suoči sa realnošću. Sve više i više projekata ostajalo je nezavršeno, a sovjetski planeri su moraju da kriju te promašaje proglašavajući ih uspjesma. Ali oni su izgledali bespomoćno glupo, pa je rezultat toga bio gubitak povjerenja prema tehnokratama uopšte.
Finansijska kriza dovela je do istog gubitka povjerenja. To je bio krajnje složen događaj sa mnoštvom uzroka, ali je bar mogao da se objasni jednostavnim, otvorenim rasuđivanjem. Sljedstveno tome, mnogi su počeli da smatraju da je krah do kojeg je došlo do kraja i potpuno diskreditovao tradicionalnu ekonomsku nauku. Stvarnost je bila mnogo zamršenija. Da, naravno, uoči 2008. godine ekonomisti su poklanjali malo pažnje novčanim i finansijskim aspektima. Ipak, standardni (pa čak i stariji) ekonomksi modeli i dalje su nevjerovatno efikasni u ocjenjivanju posljedica ovih ili onih odluka. To znači da su diskreditovani konkretni analitički pristupi pri izračunavanju rizika.
Ljudi su skloni da padnu pod uticaj riječi. Priznavši, najzad, tu činjenicu, međunarodne organizacije, npr. Svjetski ekonomski forum, MMF i Svjetska banka, sada se bave organizovanjem godišnjih skupova s ciljem da nađu novi “narativ” za zamjenu neoliberalizma.
Istoričari su, naravno, oduvijek shvatali snagu riječi. Drevni Rim je za svoj uspon dužan kako svom veličanstvenom pjesniku Vergiliju tako i Avgustu Cezaru, dok je za svoju moć u XVII vijeku Engleska dužna više Šekspiru i “Bibliji kralja Džejmsa” nego kraljici Elizabeti. Ipak, nova savremena shvatanja su, možda, pretjerano ambiciozna kad objašnjavaju postojeće nedostatke fundamentalnim i prastarim problemima kao što je alavost (bazična emocija, koja je ranije bila poznata pod nazivom srebroljublje), a takođe i institucijama koje su postojale vjekovima.
Nažalost, to je jedna od posljedica finansijske krize. U uslovima duboke političke i ekonomske nesigurnosti, istoričari su pretvoreni u eksperte čija je kritika konvencionalnih društvenih nauka suviše naginjala njihovim već formiranim sklonostima. Što je još gore, mnogi istoričari su založili svoj akademski autoritet da se “operu” politički propisi koji su bili problematičniji od bilo čega što su ekonomisti ikada predložili, i prije i nakon krize.
Na primjer, insistirajući na pogrešnoj tvrdnji o centralnoj ulozi suvereniteta u ustavnoj tradiciji Britanije, nekoliko uglednih istoričara odigralo je užasnu ulogu - doprinijeli su početku krize bregzita. Oni su natjerali britanske glasače da povjeruju kako se izlazak iz Evropske unije uopšte ne razlikuje od Deklaracije Henrija VIII o suverenitetu u odnosu na Rimski pontifikat.
Ako istoričari namjeravaju da učestvuju u političkim debatama sa tako visokim ulozima, oni moraju predstavljati probleme u širem kontekstu, onom koji omogućava njihovo razumijevanje. Kada počnu da istupaju sa uprošćenim pogledima, koji pretpostavljaju konkretne političke akcije, oni postaju opasniji od naučnika u društvenim disciplinama.
Pojedinačna istorijska znanja stavljena u službu nacionalnih mitova (na primjer Reformacija ili kriza u Evropskom mehanizmu deviznog kursa iz 1992. kao model za bregzit; značaj Poltavske bitke za savremenu Rusiju) izazivaju konfuziju, siju razdor, nanose štetu. Hor artista-manipulatora koji promoviše ovakvu “nauku” se širi i zato na trezvene i obazrive komentatore pada obaveza da se pošteno izlažu istorijski događaji.
Autor je profesor istorije i međunarodnih poslova na Univerzitetu Prinston Copyright: Project Syndicate, 2019.
Bonus video:
