Proširenje EU više nije to što je nekad bilo. Otkako je postalo jasno da Turska pod Erdoganom nije dobrodošla i da bi svaka dalja integracija Ukrajine u EU dovela do ozbiljnih napetosti s Rusijom, pregovori o punopravnom članstvu se koncentrišu na region zapadnog Balkana.
Neki političari rado ukazuju na „bad boys” Evropske unije - Rumuniju, Bugarsku i Grčku. Populisti su opet iz principa protiv primanja zemalja s većinskim muslimanskim stanovništvom, poput Kosova ili Bosne i Hercegovine. Neki pak jednostavno naginju zaboravljanju čitavog regiona.
No pored čitavog tog zamora od proširenja, ozbiljno se postavlja pitanje koliko zapravo same zemlje Zapadnog Balkana misle ozbiljno kada je riječ o želji ulaska u Evropsku uniju?
Jedan aktuelni primer odnosa Skoplja i Sofije: bugarska vlada se često predstavlja kao advokat zapadnog Balkana. No već i jedan mali incident je nacionalističkog vicepremijera Bugarske nagnao da Sjevernoj Makedoniji zaprijeti vetom na ulazak u Evropsku uniju. Razlog: Skoplje ne želi da prizna da je revolucionar Goce Delčev bio Bugarin.
Zajednička komisija dviju vlada bi zapravo trebalo da riješi ovakve nesporazume, ali ona igra na kartu vremena i do sada je obradila samo istorijske nedoumice - zaključno sa srednjim vijekom. Goce Delčev je rođen kao etnički Bugarin a umro je kao junak u jeku nastanka makedonske nacije. No, istorija ovdje ionako igra sporednu ulogu.
Bilateralni sukobi kao kamen spoticanja na putu ka EU
Šta bi dakle moglo postati glavni kamen spoticanja na putu EU integracija? Ni trgovina, ni prekogranični projekti a ni investicije ili bezbjednosni problemi - nego pitanje kome pripada jedna zajednička istorijska osoba. Svađa se oko tog pitanja, a između Skopja i Sofije koji su udaljeni svega 245 kilometra ne postoji ne željeznička pruga.
Tokom ovog skandala, bugarski nacionalisti su uvijek iznova podsjećali na „junačke Grke” koji su, time što su Makedoniju natjerali da se nazove Sjevernom Makedonijom i time „odrekne” antičkog nasljeđa, navodno štitili bugarske nacionalne interese. Ovaj sukob simbolične težine, koji je malu bivšu jugoslovensku republiku kočio na putu ka međunarodnom priznanju, izgleda je počeo da služi kao uzor u regionu.
Kompromis oko imena je Sirizu očigledno koštao popularnosti. U budućnosti bi opet moglo doći do simbolične radikalizacije ovog pitanja - u slučaju da u Atini na vlast dođe neka nacionalistička stranka.
Lokalne elite instrumentaliziuju EU integraciju
Drugde u regionu su problemi još veći. U Bosni gotovo da i ne dolazi do mešanja tri etničke grupe. Čak je i nastava u školama različita. Drugi primjer su mukotrpni razgovori između Srbije i Kosova koji su prošle godine, nakon ubistva Olivera Ivanovića, došli u slijepu ulicu.
Uz sve dužno poštovanje prema kulturnoj raznolikosti, postavlja se pitanje kako ove zemlje uopšte zamišljaju EU. Prvobitno je ona bila projekt prekogranične i transnacionalne kooperacije, prvo u privredi, a kasnije i u drugim segmentima.
Na Balkanu je upravo suprotno: ne baš potpuno legitimne lokalne elite instrumentalizuju EU integracije kako bi učvrstile svoju poziciju na vlasti. Netrpeljivost između ovih elita je bila mogućnost da se kompenzuju nepostojeći politički program i nezavisne političke strategije. Po toj tradiciji, EU integracija na Balkanu ne počinje spajanjem industrije uglja i čelika, kao nekad na početku EU, nego kopiranjem projekata koje zahtijeva Brisel.
Političkim vođstvima zapadnobalkanskih zemalja uopše nije u interesu da odustanu od nacionalnih granica. Naprotiv: većina preduzeća zavisi od podrške na nacionalnom nivou i skrivenog protekcionizma.
Zapravo je samo nekoliko kompanija aktivno na području cijelog regiona - a, iskreno rečeno, integracija regiona preko Koka-kole više je nego čudna rabota.
Zapravo je paradoks da su Rumunija i Bugarska, bivše članice istočnog bloka, još 2007. postale članice EU a zapadnobalkanske zemlje, uglavnom proizišle iz nesvrstane Jugoslavije još nisu.
Jedno objašnjenje za to bi mogla biti i činjenica da su rumunske i bugarske političke elite sa manje legitimiteta krenule u proces transformacije i da su morale brzo da se prilagode, na što su bile naviknute iz vremena istočnog bloka. Činilo se da su elite zemalja nasljednica Jugoslavije imale mnogo više samopouzdanja i međunarodnog ugleda, - ali je to dovelo do ratova. I to ne simboličnih nego realnih.
Obnoviti jugoslovenski duh
Paradoks koji se sastoji u tome da se EU integracije koriste kako bi učvrstile nestabilne nacionalne države, odgovara etnički utemeljenom pojmu nacije koji je vrlo raširen na jugoistoku Evrope.
Protjerivanje i progon ostalih etničkih grupa kao što je „etničko čišćenje” koje je postalo zaštitni znak Slobodana Miloševića, bilo je prisutno i u drugim državama regiona, počevši s ustancima protiv Osmanilja, kada je stotine hiljada Turaka protjerano iz svojih domova u Grčkoj i Bugarskoj.
Slične fenomene pronalazimo i kod onih koji navodno važe kao dobri: na primjer kada su Hrvati uz američku pomoć „počistili” Krajinu. Ili na Kosovu mnogi etnički Srbi napuštaju svoje domove - pod „budnim” okom Evropske unije.
Podsjetimo se samo šta se nakon Drugog svjetskog rata dogodilo u Čehoslovačkoj i Poljskoj kada su protjerani milioni Njemaca. Pošto su nacisti prethodno poubijali Jevreje ovih zemalja, poslijeratna istorija ovih država je započela jednom gotovo neprirodnom etničkom homogenošću.
Današnje histerične reakcije na izbjeglice se mogu posmatrati kao posljedica ovog osjećaja etničke „čistoće”. Iza toga se krije strah od evropskog projekta koji briše crte etničkog razdvajanja i prihvata različitosti naroda.
Države Zapadnog Balkana rizikuju da ponovo krenu starim putem jer etnička pripadnost vodi ka velikim strastima i jakim vođama s autoritarnim sklonostima. Kako se to ne bi dogodilo, potrebno je oživjeti jugoslovenski duh otvorenosti i kulturne raznolikosti. Ili, na kraju krajeva, zašto ne: treba oživjeti i poslijeratnu utopiju balkanske federacije koju je u korijenu sasjekao Staljin.
Autor je profesor za kulturnu antropologiju na Univerzitetu u Sofiji; predavao je na fakultetima u Njemačkoj, Francuskoj i SAD
(Deutsche Welle)
Bonus video:
