Ekonomija u SRJ (1992-1995), a time i u Crnoj Gori, kao njenom sastavnom činiocu, velikim dijelom, bila je grana rata i u funkciji finansiranja vojnih akcija u Bosni i Hercegovini i Hrvatskoj, odnosno, militarističkih potreba ratnih trupa i drugih struktura tzv. Republike Srpske i tzv. Republike Srpske Krajine, zarad pokušaja realizacije velikosrpskog projekta. Te dvije paradržavne tvorevine su redovno i obilato finansirane na razne načine, kako novčano, iz saveznog budžeta SRJ, tako i na druge načine i raznovrsnim sredstvima i kanalima su pomagane od strane federalnih i republičkih garnitura vlasti (poput nafte i naftnih derivata, oružja itd).
Ratni troškovi SRJ finansirani su, između ostalog, jednim dijelom i prisvajanjem, od strane Narodne banke Jugoslavije, po nalogu Miloševićevog režima, u drugoj polovini 1992, (nakon uvedenih sankcija), deviznih rezervi bivše SFRJ, deponovanih u nekoliko inostranih banaka, u iznosu od 4,5 milijardi američkih dolara, koje su, po nalogu iz Beograda, „da ne bile zamrznute“ prebačene, uglavnom iz „Dojče banke“ u Frankfurtu i nekih drugih evropskih banaka, na „sigurna mjesta“ (u Izraelu, itd.), kako bi mogle biti operativne. (Vidi više o tome: Miodrag Vukmanović, “Operacija Klara”, “Monitor”, Podgorica, br. 103, od 9. oktobra 1992, str. 18-19.)
Brojni su primjeri, koje su svjedočanstva učestale prakse kršenja međunarodnog embarga i učinjene „pomoći“ od strane SRJ (Srbije i Crne Gore) naftom i njenim derivatima, vlastima tzv. Republike Srpske tokom rata u BiH. O tome svjedoči i ondašnji predsjednik Republike Crne Gore i član Vrhovnog savjeta odbrane SRJ Momir Bulatović, koji piše i priznaje da je SRJ, i u drugoj polovini 1994, dostavljala pomoć vojsci Republike Srpske, šaljući joj, preko Drine, cisterne sa natfom, što je eksplicitno dokazao i američki pregovarač, diplomata Ričard Holbruk, u neposrednom, tadašnjem razgovoru sa Slobodanom Miloševićem i Momirom Bulatovićem. (Vidi o tome više: Momir Bulatović, „Pravila ćutanja“, Beograd, 2004, str. 140).
To potvrđuje činjenicu da je veliki dio ekonomije SRJ, konsekventno tome, i njenih članica, Srbije i Crne Gore bila „grana“ rata za teritorije na tlu međunarodno priznatih država, kako BiH, tako i Hrvatske, u vrijeme rigoroznih međunarodnih sankcija prema SRJ (1992-1996). U vrijeme sankcija Savjeta bezbjednosti uvedenih SRJ 1992, koje su trajale četiri godine, ogromna većina građana Crne Gore i Srbije naprosto je preživljavala u getu. Međunarodne sankcije vrlo brzo su imale razorne posljedice po ekonomsko-socijalni status građana SRJ i izazvale su privredni kolaps u zemlji. Njihovi bilansi bili su ravni katastrofi. Prema izvještaju američkog Stejt departmenta za 1992. „razarajuća ekonomska politika vlade Srbije, trošak ratova u Hrvatskoj i BiH i posljedice međunarodnih sankcija, proizveli su masovnu privrednu krizu u Srbiji/Crnoj Gori. Procjenjuje se da je između 60 i 80 odsto radne snage ili bez posla ili na prinudnih odmorima, a inflacija je dostizanjem preko 20.000 procenata u 1992. uništila vrijednost valute“. (“Naš dio stida - Godišnji izvještaj Stejt Departmenta SAD o pravima čovjeka u Srbiji/Crnoj Gori“, „Monitor“, Podgorica, broj 130, od 16. aprila 1993, str. 30).
Pomorska privreda Crne Gore je, u doba sankcija, pretrpjela nesagledive štete, gubitke i maltene je doživjela slom. Gotovo svi crnogorski brodovi usidreni su u raznim lukama širom svijeta i pomorska flota koja je činila 44 broda kotorske “Jugoceanije” i barske “Prekookeanske plovidbe” bila je izložena blokadi i ogromnim troškovina ležarine, prinudno ukotvljena u međunarodnim lukama. Od uvođenja sankcija SRJ 31. maja 1992. do 1. novembra 1993. zbog nemogućnosti plaćanja hipotekarnih kredita i drugih troškova i obaveza, te “zbog ukotvljenih brodova, obezvrijeđivanja njihove vrijednosti, nemogućnosti nabavke novih i otkazivanja dugoročnih ugovora, dvije crnogorske kompanije - “Jugooceanija” i “Prekookeanska plovidba” pretrpjele su štetu od 216 miliona USD.Pomorskoj privredi CG slijedila je propast. (Veseljko Koprivica, „Pješaci naprijed, ostali stoj“, „Monitor“, Podgorica, broj 162, od 26. novembra 1993, str. 18).
Pokazatelji očaja i sloma crnogorske privrede tokom 1993, bili su evidentni. Industrijska proizvodnja u CG u periodu- januar-avgust 1993, bila je manja 44,7% u odnosu na isti period godinu ranije. Tokom avgusta 1993, 20 crnogorskih preduzeća ništa nije radilo. Među njima Boksiti i Montex iz Nikšića, kotorska Industrija ležaja, Glinica KAP-a, Jadran iz Perasta, Koni iz Nikšića, Jekon iz Bijelog polja. Septembra 1993. u KAP-u je bilo zaposleno oko 4.500 radnika, među kojima je već duže vrijeme trećina njih bila na prinudnim odmorima. Pogoni KAP-a su, u prvoj polovini oktobra 1993, radili sa 30% kapaciteta, a lični dohoci koji su primali radnici tog preduzeća nijesu bili dovoljni za njihov normalan život. Radnici KAP-a primali su u posljednja tri mjeseca platu u naturi, preko sindikata fabrike u namirnicama za osnovne životne potrebe u vidu od po: 50 kg brašna, 15 l ulja, 4 kg deterdženta, 25 kg soli, 20 kg junećeg mesa, 50 kg šećera i 5 kg pirinča. To što su radnici KAP-a primali u naturi odbijalo se od njihove plate. (Vidi o tome: Dragan Đurić, „Brojke govore“, „Monitor“, Podgorica, od 22. oktobra 1993, str. 20).
Pored toga, dodatni problem u funkcionisanju onog dijela crnogorskih privrednih subjekata i njihovih kapaciteta koji su koliko-toliko radili, bio je i taj što se proizvedena roba teško mogla plasirati na ino-tržišta, jer su bila izgubjena, odnosno, nijesu se legalno u inostranstvu moga prodati zbog strogog režima sankcija UN-a. Međunarodno tržište bilo je usljed blokade legalno potpuno eliminisano, a veliki problem crnogorskoj privredi predstavlja je nemogućnost uvoza sirovina, repromaterijala itd., što je uticalo na smanjenje ili paralisanje njenog rada.
Nakon zavođenja međunarodnih sankcija SRJ, svaki posao, koji bi kršio pravni režim tih sankcija, po međunarodnim normama, bio je neregularan, nezakoniti posao. U vrijeme sankcija UN protiv SRJ, kršenje međunarodnog embarga bio je učestalo, i tada je, od strane režima Srbije i CG, „šverc“ raznih vrsta roba, prevashodno duvana i goriva (ali i dijelom oružja itd.), postao, maltene, glavna „privredna grana“, koja je „uredno“ radila. Ona je funkcionisala u vrijeme sankcija i preko nje su ostvarivani ogromni prihodi, uglavnom u gotovini (devizama), kako za budžete Srbije, Crne Gore i SRJ, tako i za privilegovane pojedince, koji su, uz saglasnost i pod kontrolom vlasti, obavljali te i takve profiterske poslove, i na osnovu kojih se, potom, dominantno, uzdigla nova klasa bogataša-kapitalista, kako u Crnoj Gori, tako i u Srbiji itd.
Kršenje međunarodnog embarga SRJ, odnosno, u njenim republikama-članicama (1992-1996) odvijalo se uz, često tolerisanje, prećutnu saglasnost vlasti država u okruženju i međunarodnih posmatrača, koji su bili zaduženi da se staraju o implementaciji režima uvedenih sankcija, ali koji su imali prilično tolerantan odnos prema, realnim, „švercerskim“ kanalima, procesima i njihovim nosiocima i protagonistima.
Crnogorski zvaničnici, na čelu s premijerom Milom Đukanovićem, odbacivali su optužbe da je „šverc“/“tranzit“ nafte i njenih derivata, kao i duvana, bilo krivično djelo, ističući da je to, po pozitivnom pravu SRJ i njene članice Crne Gore, bio „zakoniti posao tranzita“, od kojeg je budžet RCG, u vrijeme međunarodnih sankcija protiv SRJ, ostvario velike prihode, koji su korišćeni za servisiranje republičkih i drugih društvenih potreba i stanovništva.
Prema tvrdnjama establištmenta Republike Crne Gore, najveći dio profita ostvaren od „šverca“ i trgovine naftom i cigaretama u vrijeme sankcija, slivao se u republički budžet CG.
Međutim, pored te činjenice, takođe je i činjenica, da je jedan dio, zamašna provizija od tih „poslova“ išla i njegovim organizatorima i izvršiocima, odnosno, onima koji su u istima sudjelovali. Ostvarenim prihodima od „šverca“/“tranzita“ naftom i cigaretama, dakako, „kupovao“ se socijalni mir građana CG u vrijeme hiperinflacije i međunarodnog embarga zemlje, zajedničke i kentaurske države SRJ. Od ostvarenih prihoda, od tih i takvih „poslova“, isplaćivale su se plate zaposlenima u javnim ustanovama, te naknade penzionerima, kao i druga socijalna davanja; finansirale su se potrebe republičke administracije, institucija, privrednog sektora itd. Dakako, obilatu korist, veliki profit od tih „poslova“ imali su i pojedinci, koji su na razne načine bili uključeni, kao i pojedini pripadnici sistema vlasti.
Momir Bulatović tvrdi da je RCG i vrh njene vlasti, na čelu sa njim, bila organizator šverca duvana i nafte u vrijeme sankcija, ali svjedoči i da su posao „šverca cigareta“, docnije, preuzeli privilegovani pojedinci, te da je taj „državni posao“- („šverca/tranzita cigareta“) prešao, kasnije, pod nadzor Vlade RCG Mila Đukanovića. Bulatović tvrdi da su brojni pojedinici iz CG, i izvan nje, od tih poslova stekli ogroman novac, zaradili milione i postali bogataši, pogotovo od šverca duvana. Milo Đukanović je konstantno te i takve optužbe odbacivao kao neosnovane i kao propagandno-politička podmetanja.
Bulatović priznaje da je on, lično, organizator posla šverca cigaretama i naftom, obrazlažući to „nužnošću“- u cilju opstanka i spašavanja RCG i njenog stanovništva od razornih efekata međunarodnih ekonomskih i političkih sankcija. M. Bulatović tvrdi i elaborira da je to urađeno kao odgovor na sankcije Savjeta bezbjednosti protiv SRJ, te da je to bilo, kako on obrazlaže, u funkciji „privrednog i državnog preživljavanja“. (M. Bulatović, c.d., str. 118).
O tome Bulatović dalje zapisuje: „U Crnoj Gori je uskoro napravljen precizan plan aktivnosti kao odgovor na očekivane sankcije. Strateške odluke donošene su kod mene, u kabinetu Predsjednika Republike. Konkretne mjere ustanovljavala je Vlada, koristeći se pečatom sa oznakom „državna tajna“. Slično je rađeno i u Republici Srbiji“ (Ibidem).
Zapažen dio, od uvezene, švercovane nafte i njenih derivata iz CG, poslat je u BiH da bi se njime pomagao rat, odnosno, upućivan je političko-vojnim strukturama ratnog režima Republike Srpske, predvođenog Radovanom Karadžićem i Ratkom Mladićem. Sa djelimičnim ukidanjem sankcija SRJ, krajem 1995, prestao je posao organizovanog šverca nafte u Crnoj Gori, pod okriljem republičkih organa vlasti.
Bonus video:
