Još prije 30 godina bilo je jasno da će pad Berlinskog zida sve promijeniti. Ali šta će zapravo ta promjena značiti za svjetsku politiku u XXI vijeku, tek treba da vidimo. Do 1989. Sovjetski Savez (i komunizam u cijelosti) osudio je desetine miliona ljudi na siromaštvo i pokazao se kao očigledno nesposoban da konkuriše ekonomskom modelu Zapada. Za četiri decenije Hladni rat je odnio milione života na raznim bojnim poljima širom svijeta (konflikti su tamo bili mnogo “vreliji” nego što sugeriše naziv tog rata) i postao izgovor za represiju i dominaciju elite u desetinama zemalja Latinske Amerike, Afrike i Azije.
Ali, bez obzira na sve pozitivne posljedice, epoha koja ja nastupila nakon Hladnog rata istovremeno je oborila zapadni socijademokratski (socijalni) ugovor: sistem socijalne zaštite, regulacija, državne usluge za sve, poreska politika preraspodjele dohotka i, najzad, institucije tržišta rada koje su dugo vremena štitile radnike i siromašne. Po mišljenju politikologa Ralfa Darendorfa (kojeg citira pokojni Toni Džad), tada dostignuti politički konsenzus postao je “najveći progres ikad viđen u istoriji”. On ne samo da je snizio nivo nejednakosti u većini razvijenih zemalja, već je i doprinio decenijama strabilnog rasta ekonomije.
Ekonomski rast u periodu nakon rata obezbjeđivali su prilično konkurentna tržišta, formirana uz pomoć normi regulacije, koja su slomila monopole i svemoguće konglomerate. To su omogućile i inovacije koje su vlade štedro finansirale i državni sistemi obrazovanja. Brzi rast broja dobrih, visoko plaćenih radnih mjesta u tom periodu rezultat je rada institucija tržišta rada koje poslodavcima nisu dozoljavali da zlupotrebljavaju svoju moć nad radnicima. Da nije bilo takvih ograničenja, kompanije bi otvarale slabo plaćena radna mjesta sa lošim uslovima za rad.
Socijaldemokratija je igrala veoma važnu ulogu i u politici. Njene institucije preraspodjele dohotka i socijalni programi ne bi mogli da prežive da na vlasti nije bila neelita. Široko političko učešće bilo je postignuto uz pomoć reformi usmjerenih na širenje biračkih prava i produbljivanje demokratskih procesa. Podržale su ga uticajne političke partije, na primjer, Radnička partija Švedske, i sindikati. I vodile su ga univerzalističke ideje koje su motivisale ljude da podržavaju i brane demokratiju.
Na mnogo načina situacija u SAD nije se razlikovala od one u zapadnoevropskim zemljama. U periodu politike “Nju dila” i u poslijeratno vrijeme, Amerika je s entuzijazmom srušila trastove i ograničila politički uticaj bogataša. Uvela je državni sistem starosnih i invalidskih penzija (socijalno osiguranje), naknade za nezaposlene, redistributivno oporezivanje, kao i razne mjere za borbu protiv siromaštva. I mada je Amerika koristila antisocijalističku retoriku, ona je ipak uvela socijaldemokratiju sa američkom karakteristikama. Između ostalog, to je značilo da je sistem socijalne zaštite bio slabiji nego u drugim zemljama.
Sve to nije moguće razumjeti ako u obzir ne uzmemo komunizam. Riječ je o tome da su socijaldemokratski pokreti iznikli iz komunističkih partija, od kojih se mnoge, uključujući i socijaldemokratiju u poslijeratnoj Njemačkoj i francusku Socijaldemokratsku partiju, nisu odricale socijalističke retorike do 1960-ih ili čak 1980-ih. Partije za koje se ispostavilo da su najuspješnije u formiranju novih institucija tržišta rada, obezbjeđivanju državnih usluga visokog kvaliteta i dostizanja širokom društvenog konsenzusa (npr. švedska Radnička partija ili britanski laburisti), odrekle su se svog pređašnjeg marksizma, ali i sada govore istim jezikom kao i njihovi marksistički rođaci.
Ali još je važnije to što su same elite podržale socijaldemokratski socijalni ugovor kao instrument za sprečavanje komunističke revolucije. Upravo je to antikomunističko usmjerenje socijaldemokratije motivisao intelektualce, npr. ekonomistu Dž. M. Kejnsa, jednog od arhitekata poslijeratnog poretka, a takođe i političke lidere - od predsjednika SAD Frenklina Ruzvelta do Džona Kenedija i Lindona Džonsona. Na isti način je prijetnja komunizma (iz Sjeverne Koreje) natjerala rukovodstvo Južne Koreje da nastavi ambicioznu zemljišnu reformu i investiranje u obrazovanje, kao i da se istovremeno s određenom dozom strpljenja odnosi prema radu sindikata, bez obzira na svoju želju da plate ostanu na niskom nivou.
Ali krah komunizma (i kao ekonomskog sistema i kao ideologije) polomio je stolice na kojima su sjedjele socijaldemokrate. Ljevičari su se odjednom suočili sa neophodnošću da stvaraju novu, isto tako inkluzivnu i isto tako univezalističku ideologiju, ali se pokazalo da oni tom zadatku nisu dorasli. Međutim, lideri desničarskih snaga u usponu protumačili su kolaps komunizma kao signal (ili šansu) da uklone socijaldemokratiju u korist tržišta.
Iz cijelog niza razloga izbor takve agende u većini zapadnih zemalja bio je greška. Kao prvo, ona je ignorisala doprinos polijeratnog rasta ekonomije koje su dali socijalistička država, institucije tržišta rada i državne investicije u istraživanja i razvoj. Drugo, pokazalo se da ta agenda ne može da predvidi da će rušenje socijaldemokratskih institucija oslabiti samu demokratiju i još više učvrstiti aktivne političare i bogataše (koji su tokom tog procesa postali mnogo bogatiji). I, kao treće, ona je ignorisala lekcije iz međuratnih godina kada je odsustvo ekonomskih perspektiva i jake socijalne zaštite stvorilo uslove za uspon ekstremizma, ultra lijevog i ultra desnog.
Predsjednik SAD Ronald Regan i britanska premijerka Margaret Tačer vjerovatno su vidjeli budući svijet sa efikasnijim tržištima i manjom birokratskom kontrolom. Ali politička revolucija koju su oni započeli dostigla je kulminaciju u vidu mandata Donalda Trampa u SAD i vlade pod rukovodstvom Borisa Džonsona u Velikoj Britaniji. Danas socijaldemokratski socijalni ugovor mora biti preoblikovan za XXI vijek.
Za to nam je potrebno da priznamo probleme koji stoje pred razvijenim zemljama: od nekontrolisane deregulacije i neobuzdanog finansijskog sektora, do strukturnih promjena izazvanih globalizacijom i automatizacijom. Takođe, moramo formirati novu političku koaliciju koja će biti dovoljno široka da uključi industijske radnike koji i dalje spadaju u red politički najaktivnijih grupa stanovništva (iako je njihov broj sada manji).
Ali, najvažnije je da priznamo da je moć krupnih kompanija ograničena; pružanje sveobuhvatnih državnih usluga, uključujući zdravstvo i visoko kvalitetno obrazovanje; zaštita radnika i sprečavanje rasta nestabilnosti u zapošljavanju za one sa niskim primanjima; na kraju, investicije u istraživanja i razvoj. Sve to nisu samo političke odluke koje treba ocjenjivati s tačke gledišta njihovih ekonomskih posljedica - oni su suština socijaldemokratskog projekta i temelj naprednog i stabilnog društva.
Copyright: Project Syndicate, 2019.
Bonus video:
