U Knjaževini Crnoj Gori, u vrijeme vladavine knjaza Nikole I Petrovića Njegoša, postojala je državna svojina nad manastirima i manastirskim imanjima, koji su teritorijalno, odnosno, sa stanovišta civilne suverene vlasti, bili u sastavu crnogorske države, dok je Crnogorska crkva njima upravljala, odnosno, bila je ista njihov držalac (imala je pravo državine).
Suštinski vlasničko pravo nad njima pripadalo je državnoj vlasti-tada Knjazu Gospodaru i Crnogorskom Senatu, odnosno, vladi Knjaževine Crne Gore, koja je i vršila vrhovni nadzor u odnosu na crkvenu upravu manastirskim dobrima, čime je potvrđivala svoju vlast i moć nad crkvenom upravom i kontrolu njenog rada.
Da bih ove pravno-istorijske teze dokazima i činjenicama potkrijepio, ovom prilikom navodim glavne izvode iz faktički službenog glasila Knjaževine Crne Gore, lista “Crnogorac”, koji je pod realnom upravom knjaževske crnogorske državne vlasti počeo da izlazi na Cetinju 1871.
Konkretno, prema pisanju lista “Crnogorac”, Cetinje, br. 29, od 7. avgusta 1871. (str. 2), u tekstu pod naslovom “Crnogorski manastiri” navodi se da je na crnogorskoj teritoriji, u tadašnjim granicama Knjaževine Crne Gore, bilo 11 manastira, i da su oni bili jedan od značajnih ekonomskih izvora “narodnog blaga”, odnosno, novčanih i drugih materijalnih prihoda, koji su neko vrijeme i nerijetko (zlo)upotrebljavani na neprihvatljiv način za državu, pa je ona odlučila da jasno i precizno uredi način upravljanja i korišćenja tih dobara. Naime, u tom članku se veli, između ostalog, i ovo: “U sadanjim granicama Kneževine Crne Gore ima na broju 11 manastira i to: Cetinjski, Dobrska ćelija, Brčele, Ostrog, Ždrebanik, Piperska ćelija, Duga, Morača, Bijela, Pod-malinsko i Župski manastir. Od ovijeh najglavniji i najvažniji po dohodcima jestu: Ostroški, Cetinjski i Morački; a manje važni i po veoma neznatnim prihodima broje se: Dobrska ćelija, Brčele, Duga i Pod-malinsko. Ostalijeh pak godišnji dohodci mogu il’ ne mogu hiljadu forinta iznijeti” (navedeni tekst iz lista “Crnogorac) .
U tekstu se dalje potencira i to da je postojala, izuzimajući Cetinjski manastir “hrđava uprava po našijem manastirima”, te da bi se to izmijenilo, i sa stanovišta potrebe države i društva, uredilo korišćenje “narodnim blagom”, državna, sekularna, vlast je odlučila da riješi taj problem i reguliše ga tako da od manastira i manastirskih prihoda treba da ima koristi narod, a ne samo pojedinci ili druge manje grupe, što je do tada to bila jako izražena praksa.
U tom smislu list “Crnogorac” svjedoči: ”Pošto su manastiri imali tako velike dohotke a samo nekolicima iste uživali, to sadašnji gospodar Crne Gore namisli tome kraj učiniti. Još 1864. godine izda naredbu da se izmeri i popiše zemlja svih manastira, đe je bila loša uprava pa da se zemlja da narodu pod zakup, a kaluđerima odsjekom godišnja plata. Taj prvi opit pokaže se jako dobar i koristan, pošto se na Cvijeti 1868. godine na skupštini učini ona velekoristna reforma, đe se između ostalog sva uprava crkvena i prosvjetna preda u ruke mitropolitu pod nadzorom kneza i senata, te iste jeseni krenu sadanji preosvešteni gosp. Mitropolit na čelu jedne komisije sa tom cijelji, da popišu sva pokretna i nepokretna dobra manastirska po državi, da svu zemlju dadu narodu pod zakup, a stanovnicima manastirskijem odsijeku godišnju platu i po nešto zemlje u blizini za kuhinske potrebe. Po povratku višepomenute komisije vidilo se iz protokola da dohodci svijeh manastira godišnje mogu iznijeti, pošto se trošak odbije, u najmanju ruku Deset hiljada for. u srebru…” (Ibidem).
U istom tekstu se, pored ostalog, konstatuje da je državna vlast naredila crkvenoj upravi da se prihodi od manastira i manastirskih dobara upotrijebe tako da se “plaćaju narodni učitelji i izdržavaju škole, kojih broji danas Crna Gora 35”. (Ibidem).
Nakon toga, list “Crnogorac” piše da je Uredba državne vlasti Knjaževine Crne Gore, imala snažno djejstvo u primjeni, te da je od toga korist ostvarila, kako personalna uprava i služba postojećih manastira, koja je od ostvarenih prihoda dobijala platu, ali da je, takođe, od njene primjene materijalnu i duhovnu korist ostvario i narod i crnogorska prosvjeta.
U tom smislu veli se u tom članku iz “Crnogorca”, sljedeće:
“Dobiveno je dalje za narod koji je podigao te svete kuće to, što mu se jedno dvije hiljade sinova vaspitava i njihov učitelj plaća, te tijem prišteđuje ono, što bi inače sam od svojih usta odkidao podmirujući učitelje i šaljući svoju djecu na stranu. Pa na pošljetku dobili su i sami manastiri…” (Ibidem).
Naučna savjest i istraživačka obaveza mi nalaže navesti i to da je intergalni tekst pod naslovom “Crnogorski manastiri”, objavio, u prekucajoj verziji sa navodom izvora, prof. dr Živko M. Andrijašević u knjizi “Crnogorska crkva 1852-1918”, Nikšić, 2008, str. 261-262. Takođe, u prilogu ovog teksta dajem za objavu faksimile originala navedenog teksta iz lista “Crnogorac”, objavljenog na Cetinju 7. VIII 1871.
U pravno-istorijskoj analizi navedenog istorijskog izvora, smaram da je relevantno istaći:
Najprije, u vrijeme pisanja ovog teksta u listu “Crnogorac” (1871), u Crnoj Gori postojala je državna crkva i to je bila Crnogorska pravoslavna crkva, a tada Srpske pravoslavne crkve nije bilo u Crnoj Gori. Tadašnja Crnogorska crkva bila je pravno i faktički zavisna i podređena državnoj vlasti Knjaževine Crne Gore i njenom sekularnom zakonodavstvu, a svoju autonomiju imala je u kanonskim unutrašnjim crkvenim nadležnostima.
Drugo, ovaj istorijski izvor nam svjedoči o tome da je uprava i korišćenje manastirskih dobara i imovine bilo u nadležnosti crkve, za njene potrebe i za potrebe države Crne Gore i njenog naroda, a da je svojina bila države, t.j., Knjaževine Crne Gore, odnosno, vrhovnih organa njene tadašnje sekularne vlasti: Knjaza Gospodara i Crnogorskog Senata, odnosno, Vlade, kao i Narodne skupštine.
Treće, iz ovog dokumenta jasno proizilazi da državna vlast, sekularnim aktima i naredbama, nalaže crkvenoj upravi da manastirsku imovinu dadne u zakup, radi opšteg narodnog dobra, i koristi je, namjenski, u te svrhe, što znači da tada crkva nije imala svojinsko pravo, jer titular prava svojine samostalno može, bez pitanja bilo koga (više instancije), ako je vlasnik istog, u skladu sa zakonskim normama, dati pokretnu i nepokretnu stvar u zakup.
U svojinsko-pravnom smislu jasno je da je Knjaževina Crna Gora, odnosno, njena suverena državna vlast imala naredbodavnu snagu kojom je, svojoj potčinjenoj crkvenoj vlasti, zapovijedila da manastirska imanja da pod arendu (zakup).
U građanskom (stvarnom) pravu u zakup može dati stvar samo onaj ko je njen vlasnik, ko njome raspolaže, a u konkretnim slučajevima suštinski svojinski zakupodavac bila je država, a ne crkva (preko koje su se imanja davala u zakup). Utoliko prije, jer je država, tada, naredila, a crkva izvršila, i to da se prihodi dobijeni od davanja u zakup manastirskih posjeda, koriste kako za izdržavanje klera, tako i za razvoj prosvjete (škola) u Crnoj Gori, koje su bile pod vlašću i u službi države Crne Gore i njenih podanika.
Četvrto, na osnovu ovog izvora, očigledno je da je 1871. o novčanim i drugim finansijsko-materijalnim prihodima tadašnjih 11 crnogorskih manastira, u konačnom, odlučivala država, a ne crkva, jer je država propisala, naložila i kontrolisala, kako i za koje svrhe, ostvarene crkvene prihodne treba upotrijebiti.
Takođe, jasno se navodi i to da Crkva ima upravu nad manastirskim objektima i imanjima, a uprava je, po definiciji, državina, ne i svojina, jer je državi Crnoj Gori tada pripadala završna i obavezujuća riječ, odnosno, supremativno pravo o tome kako i za što da se koriste prihodi od manastirskih imanja.
I konačno, državna vlast Knjaževine Crne Gore je, prema pisanju lista “Crnogorac” iz 1871, naložila da se izvrši popis zemlje pojedinih manastira i odlučila je da se formira Komisija na čelu sa crnogorskim Mitropolitom da to učini, s narednom da se manastirska dobra daju u zakup, a da se od ostvarenih prihoda od zakupa, opet odlukom državne vlasti, jedan dio sredstava opredijeli za godišnju platu kleru i njegovim potrebama za izdržavanje, a drugi dio za potrebe naroda i njegove prosvjete.
Bonus video:
