Vjerovatno nije lako strancima da razumiju što se dešava u Crnoj Gori krajem decembra 2019. i početkom januara 2020. godine. Mislim na one koji se ozbiljno trude da shvate, bez površnog i lijenog redukovanja svega i svačega na novi, maštoviti, nerijetko tragikomični pojam - hibridnog rata.

Mnogo je veći problem da li mi, građani ove zemlje, razumijemo što se dešava.

Koliko smo spremni da izađemo iz začaranog kruga sukobljavanja na bazi selektivnih ideoloških i nacionalnih matrica.

Očigledno je da je neko od inspiratora i organizatora najnovijeg zamešateljstva izračunao da se izbori 2020. dobijaju na tržištu. Ne na onom ekonomskom, na kom bi važila jednaka pravila za sve. Najnoviji ideološki inžinjering ukazuje da je to - tržište duša. Religija kao novi opijum za narod, ovoga puta pozitivne, u svakom slučaju korisne konotacije.

Beskrupuloznost, veselo neznanje, rasterećenost balasta javne pristojnosti, nepoznavanje istorije i religije, sada već rutinsko kršenje Ustava pogoduju ulasku u nove političko-ideološke avanture.

Zemaljski dani crkvene imovine, od koje je sve počelo, po svemu sudeći ostaju isti. Početna tema će se brzo zaboraviti. Bitan je efekat eksplozivnog punjenja jednog problematičnog zakona koji je po apriornoj i ekskluzivnoj volji pontifex maximusa uzglasan od strane sekularnog sveštenstva u crnogorskoj skupštini.

U ovim skromnim redovima - a uoči sjutrašnjeg pravoslavnog Božića koji se, nažalost, dočekuje u toksičnoj atmosferi u Crnoj Gori - slijedi nekoliko fragmenata o galaksiji religije, prilagođeno današnjem danu u zemlji koja ima mnogo više istorije nego geografije. Koja uprkos tome, izgleda, ne uspijeva da stabilizuje mentalnu predstavu o sebi. I o neophodnosti zajedništva.

***

Božić je deminutiv riječi bog i bukvalno znači - mali bog. Prema biblijskom učenju, u pitanju je dan Hristovog rođenja u Vitlejemu. Slavi se među hrišćanima kao blagdan, negdje od IV vijeka. Osnovna poruka Božića je ljubav i sloga, zapravo ono što se smatra osnovom hrišćanskog učenja.

Vitlejem se nalazi, kako se to često kaže, na svetoj zemlji nedaleko i južno od Jerusalima, danas glavnog grada Izraela. To je zona jednako sveta za sve tri monoteističke religije - judaizam, hrišćanstvo i islam. U njoj žive pretežno muslimani i Jevreji, pa je zapravo danas najmanje hrišćana u zemlji Hristovog rođenja. Iako se zvanično nalazi u Izraelu, Vitlejem je dio Palestine, preciznije njene Zapadne obale.

Duga, uzbudljiva istorija se nastavlja na ovom području. Naime, najsloženiji geopolitički konflikt u XX vijeku, prenesen i na XXI vijek, arapsko-izraelski, koji traje oko 100 godina sa ratovima, “svetim i paralelnim istinama” još uvijek nema ishod.

***

“Slavio sam Božić u Vitlejem, slavio ga u Atonsku Goru slavio ga u sveto Kijevo…”

Ovo su riječi igumana Stefana, uz vladiku Danila najduhovnijeg lika u “Gorskom vijencu”. Za razliku od vladike koji je tek okusio “prve kaplje iz čaše otrovne”, iguman se već “upoznao s grkijem životom”, te mu ništa nije nepoznato.

Ako “Gorski vijenac” izražava istorijsko-duhovnu sintezu crnogorskog naroda koji se bori za očuvanje, najprije svoje biološke supstance, a zatim svijesti o sebi, onda bi dijalozi igumana i vladike na Badnje veče u atmosferi sloge i ljubavi mogli predstavljati jednu od najviših duhovnih tačaka Njegoševog djela. Obje ličnosti su u nastojanjima da odgovore na postavljena pitanja istorije i sudbine naroda. Sve uz igumanova sjećanja na provedeni Božić u Vitlejemu.

***

“Nemojte mi više čestitati Božić. Moj praznik je Prvi maj.”

Ovako je visoki komunistučki funkcioner i narodni heroj Svetozar Vukmanović Tempo u svojim memoarima citirao dio pisma svog brata Đura, studenta u Francuskoj, u kojem on svojim roditeljima i porodici, u vrletima crmničkog sela blizu Cetinja, zahvaljuje na božićnom poklonu i čestitkama.

I Svetozar, najmlađi brat će se kasnije opredijeliti za komunistički pokret i ideologiju koja se zasniva i na ateizmu.

Intelektualno superiorniji u porodici - što je često potvrđivao sam Tempo - bio je Luka, srednji brat koji će postati doktor teologije i profesor u cetinjskoj Bogosloviji. I pored ideološkog razlaza sa mlađim bratom, Luka je u crnogorskoj tradiciji materjalno pomagao Svetozara tokom njegovih studija na Pravnom fakultetu.

Profesor Luka Vukmanović je napisao nekoliko zapaženih teoloških studija. Njegovo djelo “Slava Božićne radosti”, posebno njen dio o “ Vitlejskom djetetu” su napisani visokom erudicijom.

Iako nikada nije uzeo pušku u ruke, niti nekome učinio zlo, Luka se sa četrnaestogodišnjim sinom 1945. našao na Zidanom mostu u Sloveniji. Luku Vukmanovića su stijeljali bez suđenja i presude ljudi iz Crne Gore koji nikada nikome nisu odgovarali zbog tog ubistva.

Ne mijenja se karakter zločina činjenicom da je zločin učinjen od strane antifašista. Tema antifašističkih zločina prema ideološkim neistomišljenicima ili etničkim grupama manjinskim i drugim u Crnoj Gori još je uvijek tabu.

Ovo je kratka priča o jednoj porodici. Istinita. Nažalost i obična priča. Zato što je jedna od mnogih o crnogorskim raskolima. Priča o jednom vremenu. Iznad svega, crnogorska priča.

Pod budnim okom dežurnih nosilaca ateističkog fundamentalizma, Božić se nekoliko decenija nije mogao slobodno slaviti u Crnoj Gori.

Nigdje na jugoslovenskom prostoru kritički odnos prema religiji, sveštenstvu, slavlju Božića nije bio tako strog, udbaški, u krajnjem primitivan, kao u Crnoj Gori.

***

Andre Malro, slavni pisac i ministar kulture u vrijeme vlasti generala De Gola, rekao da je XX vijek zapravo vijek ideologija, dok će XXI vijek biti vijek povratka religije.

I stvarno, početak XXI vijeka je obilježen 11. septembra 2001. terorističkim napadom “u ime Alaha” na višešpratnice u Njujorku, kada je žvote izgubilo više hiljada osoba.

U istom periodu, na čelu borbe protiv džihada i svjetskog terorizma našao se američki predsjednik Buš koji svoje govore završavao sa “ God bless America” (“Neka bog blagosovi Ameriku”).

I u bivšim komunističkim zemljama, u kojima je religija bila bila grubo anatemisana, došlo je do “ revitalizacije” crkve i religiozne svijesti. Komunistički lider Boris Jeljcin sahranjen je uz “reakcionarni opijum” liturgije u crkvi Hristovog Spasenja u Moskvi.

Ako je bila tačna ona Malroova anticipacija o povratku religije, onda Crna Gora svojim obrtima nije veliki izuzetak. Njena specifičnost je u tome da su se promjene ideologija i svijesti odvijale uz reprodukovanje poznatih crnogorskih krajnosti.

Ilustracija, valjda i groteskni vrhunac ovog fenomena, jeste činjenica da su i bivši predsjednici ideoloških komisija Centralnog komiteta postajali preko noći predsjednici crkvenih odbora.

Aktuelni predsjednik ljevičarske stanke i sekularne države u kojoj član 14 Ustava definiše odvojenost države i crkve, nedavno je na partijskom kongresu saopštio glavnu poruku građanima - da će se prioritetno boriti za obnovu crkve. Direktno kršeći Ustav zemlje. Zato je kontroverzni Zakon o slobodi vjeroispovijesti doživljen kao nastavak partijskog kongresa drugim sredstvima.

Ako je ideološki XX vijek donio mnoge tragične raskole u Crnoj Gori, ni povratak religiji, u svim konfesijama na našem prostoru, nije ublažio ukupne raskole u očigledno dezintegrisanoj zemlji. Naprotiv.

Paradoks, težina, pa i tragičnost degenerativnog momenta u zemlji se ogleda i u komparaciji sa nespornom istorijskom činjenicom da je Crna Gora u svojoj istoriji prije početka XX vijeka živjela dominantno u duhu solidarnosti, specifične kohezije, danas bi se to reklo - na zajedničkim vrijednostima. Što je sve ublažavalo tradicionalno siromaštvo stanovništva zemlje “od svukud stiješnjene”.

***

Sjutrašnji pravoslavni Božić Crna Gora dočekuje u sumornom stanju. I dok je u svijetu božićni praznik dan individualne i porodične intime, dan obnove zajedništava i sloge, u Crnoj Gori pravoslavni Božić postaje dan visokog bezbjednosnog rizika u zemlji.

Vratićemo se opet i na kratko “ Gorskom vjencu”, preciznije njegovom najdramatičnijem dijelu gdje “bješe oblak sunce uhvatio, bješe goru tama potisnula”. Tada se kao nada jedinstva i pobjede pojavljuju “sokolovi pet Martinovića koje jedna prsa zadojiše a odnjiha jedna kolijevka”.

Danas će na Cetinju dva badnjaka, na nekih trista metara razdaljine, donijeti i zapaliti opet Martinovići. Rođaci. I ovoga puta na dvije strane. Suprotstavljene.

Ova istorijska parabola od “Gorskog vijenca” do današnjeg dana jeste metafora, ali nažalost i istinita priča o crnogorskom putu i snazi razgrađivanja.

Do ove poražavajuće tačke za crnogorsko društvo se nije moglo stići, makar postojali i spoljni uzroci, bez ruke vlasti. Bez političke operacije podjela koja imaju upotrebnu vrijednost za cinično i nemoralno vladanje. Dakle, podjele sa funkcijom skretanja pažnje sa realnih i nagomilanih problema u svakodnevnom životu do prikrivanja nesposobnosti da se ponudi ozbiljna vizija crnogorskog društva na pravilima koja bi važila jednako za sve. Moderno rečeno, prema evropskim standardima. Staromodno rečeno - na tradiciji Crne Gore kao “poštene kuće”.

Da, to je ideal koji bi, uz racionalnu organizaciju društva, trebalo slijediti. Dakle, vrijednosni spoj modernosti i tradicije.