Parlamentarni izbori u Crnoj Gori održani prošle nedjelje predstavljali su deseti pokušaj opozicije da porazi dugovladajuću Demokratsku partiju socijalista pod vođstvom Mila Đukanovića. Budući da je na vlasti još od prije pojave mobilnih telefona ili interneta, niko se nije nadao da bi vladajuća partija mogla da izgubi većinu. Naposljetku, još od 1945. godine nije došlo do promjene vladajuće partije. Ipak, opozicija je uspjela da zabilježi veoma tijesnu pobjedu i osvoji 41 poslaničko mjesto ispred DPS i njenih saveznika. Opozicija je izuzetno fragmentirana, a predvode je tri koalicije koje se sastoje iz dvocifrenog broja stranaka i pokrivaju politički spektar od ekstremnog srpskog nacionalizma do građanskih partija lijevo od centra. Zajednički imenitelj im je cilj okončanja vlasti DPS i Mila Đukanovića.
Čini se da ovaj rezultat daje povoda za zabrinutost. U seriji incidenata nakon izbora, mete napada su bili pripadnici manjina. U Pljevljima su razbijeni prozori Islamske zajednice i istaknute poruke govora mržnje. Srpski nacionalisti koji podržavaju opoziciju pjevali su nacionalističke pjesme koje su prizvale sjećanja na nacionalističku pomamu s početka devedesetih godina prošlog vijeka. To je uslijedilo nakon mjesec dana rastućih tenzija u vezi sa Zakonom o slobodi vjeroispovijesti koji je vlada donijela krajem 2019. godine, a brojni zvaničnici Srpske pravoslavne crkve protumačili kao zakon koji vodi ka oduzimanju crkvene imovine.
Ovaj konflikt je samo vrh ledenog brijega jednog dugotrajnog i bolnog razlaza. Prije trideset godina, pripadnost crnogorskoj, odnosno srpskoj naciji smatrana je bliskom vezom. Tokom proteklih decenija, vladajuća stranka ojačala je zasebni crnogorski nacionalni identitet i učinila da se Srbi osjećaju isključenim. Đukanović je često namjerno izazivao polarizaciju povodom ovakvih pitanja identiteta, s obzirom na to da je bio svjestan da je većina koja se sastoji od Crnogoraca, kao i manjina, koja uključuje Bošnjake, Albance i Hrvate, uglavnom na njegovoj strani. Međutim, čini se da je ovog puta polarizacija imala kontraefekat i da je Zakon o slobodi vjeroispovijesti mobilisao više glasača da glasaju protiv Đukanovića nego što je to bio slučaj u prošlosti.
Najradikalnija opoziciona grupa je Demokratski front koji je na čelu većeg opozicionog bloka „Za budućnost Crne Gore”. DF je desničarska, prosrpska, proruska i populistička koalicija, sa snažno izraženim evroskepticizmom. Na ovim izborima joj se pridružila nekolicina malih partija poput Radničke partije i Socijalističke narodne partije (SNP), koja je nastala još 1997. godine raskolom u vladajućoj DPS, predstavljajući krilo koje je u većoj mjeri prosrpsko, ali je u međuvremenu skoro u potpunosti promijenila svoje osoblje i rukovodstvo. Takođe, vlada je optužila neke od lidera DF da stoje iza državnog udara koji je navodno planiran u toku prethodnih parlamentarnih izbora. Dvojica su prvostepenom presudom osuđeni zbog učešća u ovim događajima. Konačna presuda još uvijek nije donijeta, a dokazi protiv njih čine se veoma neubjedljivim.
Preostala dva glavna opoziciona bloka su u većoj mjeri građanski orijentisani, a zajedno su osvojili 14 poslaničkih mjesta. Veći blok čini koalicija „Mir je naša nacija” pod vođstvom Demokrata, partije koja se smatra umjerenom i proevropskom. Koalicija se sastoji od DEMOS-a, na čelu s Miodragom Lekićem koji je bio predsjednički kandidat 2013. godine, Nove ljevice, kao i nekih nezavisnih kandidata, poput nekadašnjeg lidera Crnogorske partije Vladimira Pavićevića. Demokrate su formirani podjelom unutar SNP-a 2015. godine.
Koalicija „Crno na bijelo” koju predvodi Ujedinjena reformska akcija (URA), građanska i progresivna partija sa snažnim akcentom na zelenim politikama, osvojila je 4 mjesta u novom parlamentu. Na njenom čelu je Dritan Abazović, pripadnik albanske manjine, koji je neočekivano postao odlučujući faktor. Bez njegove podrške, opozicija nema većinu, što mu daje veliki uticaj. U isto vrijeme, Abazović je predmet napada zbog saradnje sa strankama koje propagiraju srpski nacionalizam.
Uprkos rizicima, postoji razlog za nadu kad je riječ o ishodu izbora. Mirna predaja vlasti nakon tridesetogodišnje vladavine jedne partije predstavlja očekivani izazov, naročito imajući u vidu činjenicu da je ta stranka transformisala državu, između ostalog sticanjem nezavisnosti i usvajanjem čvrste prozapadne spoljne politike. Prvi signali iz redova opozicije su ohrabrujući, budući da su se njeni predstavnici uzdržali od daljih polarizacija i pozvali na smirenost. Štaviše, tri koalicije su se brzo složile u vezi sa četiri principa za rad nove vlade:
Kao prvo, buduća koalicija će ispuniti sve međunarodne obaveze, uključujući one koje su preuzete na osnovu članstva u NATO-u. To je potvrdio i jedan od lidera DF, naglašavajući da napuštanje NATO-a nije na dnevnom redu. Lider pokreta URA Abazović takođe je u više navrata naglasio da neće doći do povlačenja priznanja Kosova. Drugi princip podrazumijeva neophodne reforme koje Crna Gora mora sprovesti kako bi ubrzala svoj put ka EU. U tom smislu, ključne reforme su one koje se odnose na vladavinu prava, odnosno jačanje i depolitizaciju institucija, kao i odlučnu borbu protiv korupcije i organizovanog kriminala. Postignut je sporazum o ekspertskoj vladi, kao trećem principu. Ona, prema mišljenu trojice lidera, na najbolji način može odgovoriti na trenutnu, izuzetno zabrinjavajuću političku i ekonomsku situaciju u zemlji. Konačno, nova vlada će u potpunosti biti posvećena poštovanju Ustava i sprovođenju, kao i izmjenama svih diskriminatornih zakona, uključujući i Zakon o slobodi vjeroispovijesti. Takođe, predstavnici manjina su pozvani da učestvuju u radu buduće vlade.
Ovakva platforma mogla bi umiriti strahove građanski orijentisanih Crnogoraca i manjina da bi nova vlada mogla nastojati da poništi neke od pozitivnih postignuća prethodne, a da se umjesto toga usredsredi na nasljeđe decenija dominacije jedne partije nad javnom upravom. Pored ovih principa, jasno je da radikalna, antizapadna i nacionalistička politika ne bi imala podršku javnosti u Crnoj Gori. I dok unutar opozicije postoji glasna i konzervativna struja srpskog nacionalizma, njene pristalice čine manje od trećine biračkog tijela. Svaka koalicija koja bi krenula tim putem bi izgubila parlamentarnu većinu i podršku birača.
Pravi izazov opozicije biće da odoli trima iskušenjima: kao prvo, scenarija na osnovu kog bi DPS kupio ili kooptirao partije ili njihove poslanike kako bi promijenili stranu. To ne bi bio prvi put da vladajuća partija na taj način ojača svoju podršku. Drugi izazov bi bio scenario po kome bi nova vlada koristila klijentelizam i nepotizam na isti način na koji je to decenijama činila DPS, kako bi došli do svog udjela, i da zarobljenu državu ne demontiraju, već prosto prisvoje. Treći izazov bi bio opterećenost beskonačnim i nevažnim svađama o pitanjima identiteta koje imaju polarizujući efekat, a malo uticaja na poboljšanje života ljudi.
Ovakva demokratska tranzicija praćena je rizicima, uzevši u obzir da će vladajuća partija možda nastojati da je sabotira i uveća tenzije, a da će se radikalne pristalice opozicije možda upustiti u dalje činove nasilja. U tom smislu, međunarodna podrška i angažman mogu pomoći da se izbjegnu zamke i rizici tranzicije kojom se okončavaju decenije jednopartijske vlasti. Ako ona uspije, Crna Gora može postati primjer za bavljenje drugim sličnim režimima u okruženju.
Florijan Biber je profesor na katedri Jean Monnet, na predmetu Evropeizacija Jugoistočne Evrope, na Univerzitetu u Gracu, i koordinator je Savjetodavne grupe za javnu politiku Balkan u Evropi (BiEPAG)
Jovana Marović je izvršna direktorka Politikon mreže u Crnoj Gori i članica Savjetodavne grupe za javnu politiku Balkan u Evropi (BiEPAG)
Bonus video:
