Određeni događaji predstavljaju sastavnice u razvoju nacije i države. To pregalaštvo, koje se prenosi kroz vrijeme, predstavlja nalog prošlosti kojeg buduće generacije treba primjereno da sprovedu. Često sadašnjica i njene ideološke jednostranosti nemaju širinu poimanja i zato se naša savremenost prema civilizacijskim dostignućima odnosi na neprimjeren način. Naprosto, niđe prizvuk prošlost nema ukus gorčine kao na ovom kamenu.
Ostrašćene istorijske anticipacije najbolje označavaju mentalitetski defekt Balkana. Ovi prostori “krvi i meda” umjesto objektivizacije i procjene napretka u odnosu na neka nesporna istorijska stvaralaštva često pogrešno, prisvojno i nekritički tumače te značajne ličnosti, događaje i procese.
Odveć aktuelna, skoro ustaljena repeticija u Izvještajima Evropske komisije o napretku Crne Gore o funkcionalnosti našeg pravosudnog sistema mora nas, barem tokom ovog mjeseca, podsjetiti na jedan veoma značajan događaj. I samo obilježavanje tog događaja trebalo bi da nas primora da, u odnosu na njegov smisao, ili utvrdimo naš društveni napredak ili da priznamo deformaciju našeg kolektivnog karaktera koji ne prihvata promjene na bolje.
U zemanu čestog ubijanja i krvnog osvećivanja, kada je i crkvena imovina pljačkana, a ženska su nejač otimana i prodavana onima sa kojima se vojevalo, na opštezemaljskoj skupštini - crnogorskom zboru, kojeg je okupio vladika Petar I, 18. oktobra 1798, po julijanskom kalendaru, donesen je Zakonik obšči crnogorski i brdski. Ovim pravnim aktom, koji je u sebi inkorporirao ne samo institute krivičnog prava, odnosno objedinio njegovu materijalnu i procesnu granu, kao i neke institute građanskog prava (zaštita svojine), odnosno finansijskog prava (plaćanje poreza i carinjenje roba), zapravo je ustanovljen suverenitet državnopravnog zajedništva Crne Gore i Brda.
Ovim činom, koji je proistekao iz prirodne bistrine naroda i njegove pravdoljubivosti, kao i prosvetiteljske potrebe da se holerički temperament nepokornog kamena usmjeri ka razumu, nastalo je teritorijalno i političko zajedništvo koje je bilo saobrazno težnji tadašnjih modernih evropskih država. Zbog nepostojanja orginalnog zapisa, razmatranja o tadašnjoj primjeni Zakonika pratile su određene kontroverze. Iako je Baltazar Bogišić poricao ne samo primjenu, već i njegovo postojanje, sama okolnost da se od četrdesetih godina XIX vijeka vodila rasprava o Zakoniku najbolja je potvrda da je njegova primjena postala neraskidivi dio našeg pravnog nasljeđa. Čak više, obiman naučno-istraživački opus tokom XX vijeka o sudskoj praksi Zakonika otklonio je sve sumnje i time potvrdio da je Crna Gora tog razdoblja imala državno-pravni integrum. Ipak, ono što je Sveti Petar Cetinjski ustanovio kao “otečestvo” i “slobodne oblasti Crne Gore i Brdah”, veliki knjaz Danilo nesporno je potcrtao svojim Zakonikom. Čak je 19 članova Zakonika od ukupno 33 doslovce preneseno u Danilov zakonik. Zeko maniti, kako ga je prozvao Derviš-paša i prihvatili oponenti njegove vladavine, a preuzeli savremeni kritizeri njegovog državotvorstva, u autorskom članku, objavljenom u „The Timesu“ 30. septembra 1856, između ostalog piše: “Taj narod koji se između Srpskog kraljevstva, Vizantijskog carstva, kraljevstava Bugarske, Bosne i Epira, koji su svi podlegli napadima Turaka, ponosno branio među svojim bezvodnim planinama, i koji je znao kako da sačuva, uprkos svom siromaštvu i oskudici, najsvetiji posjed koji jedna nacija može da ima - svoju nezavisnost. Evropske Sile slabo ili jedva da uopšte i znaju za ovaj narod iz planina. Kraljevi se nisu brinuli da nezavisnost ove nacije bude priznata i da ona uđe u veliku porodicu evropskih država. Jedan od uzroka ove indiferentnosti koji je bio nerazdvojan u hijerarhijskoj organizaciji Vlade bio je kasnije uklonjen obnovom starog sistema”.
Tačnije, pored ustavnopravnog konteksta Zakonik je inagurisano i načelo vladavine prava. Kroz sintagmu “dobri poredak”, koji odiše “jedinstvom, mirom i tišinom”, iskazana je ideja vodilja ustanovljenje sudske institucije - Praviteljstva suda crnogorskog i brdskog! Kako “ni jedan narod ne može biti čestit i srećan u kojem zakonitog suda i praviteljstva nema” ovim pravnim aktom vršioci sudske vlasti obavezani su na poštovanje veoma visokih moralnih načela. Posvećenost zakonodavca afirmaciji organizaciji sudova i sudskom postupku najbolje se ogleda u okolnosti da se 12 od ukupno 33 člana odnosilo na uređenje ove tematike.
Civilizacijska ironija ili ne, ali spram onoga što Izvještaj Evropske komisije o napretku Crne Gore navodi kao nepotpunu primjenu “novog zakonskog okvira za povećanje nezavisnosti, odgovornosti i profesionalnosti pravosuđa, kao i etičkog kodeksa” imamo u našoj pravnoj tradiciji zakonski definisano prije više od 220 godina! Uputstvo tadašnjim sucima da “ne pristupe ili po hajteru sude, nego po pravici, malome kako i velikomu”, kao i da oni koji vode postupak to ne obavljaju tako “da se samo njegova riječ broji, a ne drugoga, koji pravije misli imade, i ko bolji razlog o pravici donosi, takvi otvara sebe i kaže da je hajterija, mitnik i vozmutitelj suda, a ne istinski sudac”, najbolje ilustruju razdaljinu između ispisane prave norme i njene primjene u našem društvu.
Ovoj svojevrsnoj komparaciji kroz vrijeme moramo dodati i ovu koja ukazuje da i pored toga što je Zakonikom svojevremeno bilo uređeno da “svi narodi na svijetu” poreze ne uplaćuju “drugo bez za samije sebe da se za one novce drži praviteljstvo, sud i vojska, koji će ih braniti i čuvati od svakojega zla i opakoga čovjeka da oni mogu mirno i bez straha svoje poslove obavljati i spokojno u mirnoći živjeti”, da i današnja Poreska uprava, shodno nalazu Državne revizorske institucije, nije u mogućnosti da obezbijedi efikasnu naplatu poreskog duga, sa postojećim modelom naplate i raspoloživim ljudskim resursima.
Svijest koja ne prepoznaje prave vrijednosti koje nastanjuju njeno polje istorije nikada neće izaći iz blata tog istog polja.
Bonus video:
