(Originalna verzija teksta je objavljena na Balkan Insight)
„[I] svaki je čovjek postao sudija religije i sam sebi tumač Svetog pisma“. Ako ste mislili da su ovo ironično tonirane riječi nekog stručnjaka religije i/ili filozofije u savremenoj eri društvenih medija i hiperprodukcije političkih narativa, promislite ponovo – citiranom rečenicom Tomas Hobs, poznati engleski filozof, opisuje nuspojave spora između Katoličke i različitih reformisanih crkava u svojoj knjizi pod naslovom Behemot, napisanoj 1668. godine i objavljenoj posthumno 1681. godine.
Knjiga je zapravo bila posvećena engleskom građanskom ratu, ali daje Hobsu priliku da raspravlja i o vjerskom pitanju. Tako on tvrdi da je zbog spora između crkava Biblija prevedena na narodne jezike, kako bi svako mogao sam ispitati koja je od sukobljenih strana u pravu. U nastavku on piše: „Jer nakon što je Biblija prevedena na engleski, svaki čovjek, ne, svaki dječak i djevojka, koji umijahu čitati engleski, pomisliše da lično razgovaraju sa Svemogućim Bogom i da razumiju šta je kazao, samo zato što su, prelazeći nekoliko poglavlja dnevno, pročitali Bibliju jednom ili dvaput.” Nekoliko stoljeća kasnije opet su svi pozvnai da budu pronicljivi tumači Božjih namjera i stručnjaci za odnose Crkve i države. Ovoga puta ne u XVII-vjekovnoj Engleskoj, već u Crnoj Gori, zemlji koja je 2020. prvi put u svojoj milenijumskoj istoriji promijenila vladu – izborima.
Potreba za ovakvom nijansiranom, ali intenzivnom, raspravom o mjestu religije u državi ne proizlazi, međutim, iz filozofske ili sociološke potrebe za rasvjetljavanjem složenih, često nedovoljno jasnih, razlika između svjetovne i duhovne vlasti, već iz rezultata spomenutih izbora, koji su bili po mnogo čemu specifični.
Sekularna država pod prijetnjom?
Od pobjede bivše opozicije u avgustu 2020. godine, a posebno nakon što je, četiri mjeseca kasnije, Parlament usvojio izmjene famoznog Zakona o slobodi vjeroispovijesti, koji mnoge vide kao ključni uzrok promjene vlasti, javna sfera bombardovana je izjavama kojima se dovodi u pitanje sekularni karakter nove vlade, te tvrdi da Crna Gora klizi u teokratiju. Čak i prije izbora je jedna političarka, koja neodoljivo podsjeća na gore citirane Hobsove riječi, napisala otvoreno pismo Mitropolitu Amfilohiju, jednom od najuglednijih teologa na svijetu, upućujući ga da treba da “voli Boga, a ne Crkvu”. Sličan se narativ intenzivirao posljednjih mjeseci od strane nekih političara, intelektualaca i građanskih aktivista, skoro po pravilu bliskih bivšoj vlasti. U analizi njihovih diskursa, četiri pojma pojavljuju se kao ključna: „sekularizam“ (ili „sekularnost“), „teokratija“ (ili „teokratska vlada“), „klerofašizam“ i „pravoslavna Džamahirija“.
Nažalost, ono što proističe iz čak površnog uvida u ove tvrdnje jeste da značajnom dijelu crnogorske političke i građanske elite, u najboljem slučaju, nedostaje razumijevanje osnovnih pojmova istorije/filozofije religije i političke teorije ili, u najgorem, da te iste elite namjerno zloupotrebljavaju složene, široj javnosti često nerazumljive, pojmove, kako bi kod građana Crne Gore isprovocirali neopravdanu zabrinutost. Kako bih malo rasvijetlio ove koncepte, poći ću od onog koji je najjednostavnije objasniti.
“Pravoslavna Džamahirija” kao kontradiktoran pojam
„Džamahirija“ je prilično moderna riječ, koju je skovao Moamer Gadafi, vođa libijske revolucije i faktički vladar Libije od 1969. do 2011. U njegovoj političkoj teoriji, Džamahirija, u slobodnom prevodu „narodna republika“, predstavlja realizaciju Gadafijeve ideologije „preoblikovanja libijskog društva“, koja osporava tradicionalne autoritete i ima za cilj uspostavljanje određenog oblika direktne demokratije bez političkih stranaka. Glavna inspiracija za razne administrativne, vojne i ekonomske reforme u Libiji bile su komunističke države, naročito socijalistička Jugoslavija za vrijeme Tita.
U suštini, jedina postojeća Džamahirija na svijetu bila je upravo Gadafijeva Libija, pod zvaničnim nazivom Velika Socijalistička Narodna Libijska Arapska Džamahirija. Iako se Gadafijeva ideologija donekle temeljila na islamu, ona se uglavnom oslanjala na socijalizam: zanimljiva je činjenica da je tokom posljednjih 30 godina svoje vladavine Gadafi negirao pravnu utemeljnost islamskog zakonodavstva, dok je 2013. godine libijska nacionalna skupština, sastavljena od Gadafijevih protivnika, glasala da šerijat bude osnova pravnog sistema i državne administracije u Libiji. Tako se ispostavlja da je jedina ikad postojeća Džamahirija u stvari bila sekularna socijalistička država, u kojoj su vjerski zakoni, najblaže rečeno, smatrani neadekvatnim. U kakvoj vezi ovakvo državno uređenje može biti sa pravoslavnim hrišćanstvom, ostaje nejasno.
Čini se, pak, vjerovatnijim da autori i propagatori koncepta “pravoslavne džamahirije”, koji je sam po sebi contradictio in adjecto, smatraju da “džamahirija”, kao arapska riječ, mora zvučati “islamski”, pa stoga mora zvučati i “fundamentalistički” (da ne kažemo „teroristički“), pa samim tim slijedi i da mora izazvati zabrinutost u široj javnosti, željnoj da brani svoje demokratske i multikulturne vrijednosti. Zapravo, sve ovo, nažalost, više dokazuje šovinistički i neuki svjetonazor kreatora ove sintagme.
(Zlo)upotreba „klerofašizma“
Ništa bolja nije ni (zlo)upotreba izraza „klerofašizam“, koji obično označava organizacije koje kombinuju vjerske elemente s fašizmom, ali za čije tačno značenje još uvijek ne postoji konsenzus u naučnim krugovima. Izraz je navodno skovao Luiđi Sturco, istaknuti italijanski sveštenik i protivnik Benita Musolinija, označavajući one članove Italijanske narodne partije (katoličke demhrišćanske stranke) koji su se zalagali za blisku saradnju s fašističkim režimom nakon čuvenog Marša na Rim 1922. godine, a koji su kasnije formirali Italijanski nacionalni centar.
Iako je postojalo nekoliko režima koji bi se mogli označiti kao „klerofašistički“, čak i neki od najistaknutijih naučnika (npr. Rodžer Grifin) govore o „hiperinflacija terminologije klerofašizma“, tvrdeći da bi to trebalo biti ograničeno samo na određene režime u međuratnoj Evropi, među kojima je, na primjer, Nezavisna Država Hrvatska. Grifin takođe tvrdi da se “klerofašizam” nikada ne može koristiti za opisivanje nekog režima u cjelini, “jer to može biti najviše samo jedna frakcija unutar fašizma”.
Možda bi valjalo napomenuti i da je fašistički odnos prema Crkvi bio daleko od prijateljskog. Fašistički program, od svog začeća 1919. godine, predviđao je „devatikanizaciju“ (svaticanamento) Italije ili kako je sam Musolini pisao u Popolo d’Italia novembra 1919. godine: „Odlučno pozivam Vašu svetost da napusti Rim“. Iako je određeno pomirenje postignuto potpisivanjem Lateranskog sporazuma 1929. godine, odnos Vatikana i fašističke Italije nije bio baš idiličan – od sukoba povodom “Katoličke akcije” do navoda da je papu Pija XI otrovao Musolini 1939. godine.
Uprkos tim činjenicama, mnogi su rimokatolički sveštenici zaista podržavali neke profašističke režime u Evropi, posebno za vrijeme Drugog svjetskog rata, bilo iz svog istinskog uvjerenja da fašizam može biti kompatibilan s hrišćanstvom, bilo zbog brige za očuvanje Crkve. Međutim, uzimajući u obzir sve rečeno, teško se može zaključiti da klerofašizam podrazumijeva da Crkva uspostavlja fašistički režim; već, kako tvrde mnogi izučavaoci ove problematike, pa i sam autor originalnog termina, on označava prilično uski krug sveštenika koji su otvoreno podržavali fašističku ideologiju, koja je sa svoje strane nastojala da crkvu instrumentalizuje u sopstvene političke, čisto nehrišćanske, svrhe. Primjena takvih tvrdnji na vladu koju su formirali ideološki različiti akteri, a koji su glasove stekli na slobodnim izborima u organizaciji bivše vlasti, kao što je slučaj u Crnoj Gori, zvuči vrlo problematično, ako ne i perverzno.
Nejasne ideje o “teokratiji”
„Teokratija“ je još jedan od pojmova koji se u skorije vrijeme često srijeće u našoj javnoj sferi, a koji treba razjasniti. U suštini, većina zagovornika „teokratske“ karakterizacije crnogorske vlade misli (ili izgleda da misli) da premijer i članovi njegovog kabineta postupaju u skladu sa određenim diktatima Srpske pravoslavne crkve. Pritom se čini da je za njih „teokratija“ sinonim za „klerofašizam“ ili eklisiokratiju. I naravno nisu u pravu.
Baš kao i klerofašizam, teokratija je još jedan izraz koji je složen i nije ga lako precizno definisati. U svojoj srži, teokratija je oblik vladavine na čijem je čelu neko božanstvo; to znači da je bog određen kao vrhovna vlast takvog uređenja i da su sve vladarske odluke božanski nadahnute. Uobičajena praksa u starom Rimu bila je „oboženje“ vladara, što je podrazumijevalo da je vladar odabran od boga i da samim tim zaslužuje i poštovanje koje se ukazuje božanstvu. Među teokratske države mogu se ubrojati i drevni Egipat, gdje se faraon smatrao sinom boga sunca Ra, te Japan prije Drugog svjetskog rata, gdje se car poštovao kao potomak Amaterasu (boginje sunca).
Osim Irana, Vatikana i Svete Gore, prilično je nemoguće identifikovati bilo koju drugu savremenu državu kao teokratiju, dok je posljednje dvije ispravnije označiti kao eklisiokratije (što znači da njima upravlja Crkva). Dakle, iako je SPC u predizbornoj kampanji podržala aktuelnog premijera Crne Gore, ipak još uvijek nema vidljivih dokaza da se on smatra božanstvom ili da je s njim u vezi, niti je vlada Crne Gore proglasila bilo kakve zakone koji proklamuju neke religijske dogme, niti je poglavar ili neki sveštenik Pravoslavne crkve imenovan za državnog funkcionera, niti su bilo koji vjerski kanoni dobili snagu državnog zakona. Ukratko, Crna Gora se, dakle, ne može okarakterisati ni kao teokratija ni kao eklisiokratija.
Porijeklo sekularizma je u Bibliji
Konačno, dolazimo do najsloženijeg termina koji se koristi u aktuelnim debatama u Crnoj Gori, odnosno sekularizma. Iako ga je 1846. godine skovao Džordž Holiok, definišući ga kao „oblik mišljenja koje se bavi samo problemima i pitanjima koja se mogu provjeriti iskustvom ovoga života“, možda će najviše iznenaditi činjenica da je stvarno porijeklo riječi “sekularno” u osnovi hrišćansko. Dolazi iz Male doksologije (ili Gloria Patri) koja, u grčkoj verziji, glasi „Slava Ocu i Sinu i Svetome Duhu, i sada i uvijek, i u vjekove vjekova. Amin ”. Ovo „ u vjekove vjekova“ prevod je grčkog aionas ton aionon, odnosno latinskog saecula saeculorum. Stoga “sekularizam” potiče od latinskog saeculum, što označava temporalno ili svjetovno, za razliku od svetog ili religioznog.
Opet, može zvučati iznenađujuće, ali uprkos tome što moderni naučnici uglavnom citiraju Loka, Hobsa, Monteskjea i druge moderne filozofe, korijen sekularizma zapravo se nalazi u Bibliji. Nije sadržan samo u frazi „Podajte dakle ćesarevo ćesaru, i Božje Bogu“ (Matej, 22:21), koju neki danas vrlo često koriste kao biblijsko “opravdanje” zahtjeva da Crkva treba državi da plaća porez; ne, priča je mnogo složenija.
Iako je dobro poznato da je Hristos proglasio Carstvo Božje, manje je poznato da je u njegovo vrijeme među Jevrejima postojao još jedan sličan koncept izveden iz učenja da je Jahve (bog Izraela i Judeje) bio jedini Car svoga naroda, te je, u skladu s tim, grupa Jevreja, poznata kao Ziloti, odlučila da jedini prihvatljivi vladari na zemlji moraju biti Jahveovi predstavnici. Ovakvo razmišljanje, koje je zapravo bilo pravi primjer teokratije, podrazumijevalo je da se ne smije prihvatiti nikakva strana vladavina, što je stav koji je Zilote naveo da odbiju da plaćaju danak rimskom caru.
Svojom direktnom i nedvosmislenom izjavom Isus je zapravo osudio teokratiju Zilota i potvrdio da Carstvo Božje ne pretenduje na bilo kakvu političku moć. Nadalje, kad je Pontije Pilat sročio čuveni natpis: „Ovo je Isus, Car judejski“ (Marko 15:26), jevrejski sveštenici su negodovali riječima: „Ne piši: Car judejski, nego da sam reče: Ja sam car judejski“ (Jovan 19:21), na šta je Pilat odgovorio: „Što pisah, pisah“. Ono što ova biblijska priča zapravo dokazuje je mogućnost suživota dva carstva – jednog nebeskog i jednog zemaljskog (iako paganskog), baš kao što i Hristos priznaje da i temporalnu (svjetovnu) vlast daje Bog: „Ne bi imao vlasti nikakve nada mnom kad ti ne bi bilo dano odozgo“ (Jovan 19:11). Takvo se razumijevanje svjetovne moći nastavilo i kod Hristovih učenika, među kojima, na primjer, Petar kaže: „Jer knezovi nisu strah dobrim delima nego zlim“ (Rimljanima 13:3).
Konstantinova podrška Crkvi imala je određenu cijenu
Ali, kad je sve to poprimilo i neke pogrešne dimenzije? Čini se da su velikodušnost i iskrena hrišćanska osjećanja cara Konstantina zamaglili razlike između Crkve i države – njegovo insistiranje na zaštiti hrišćanstva i njegovoj promociji kao istinske religije imalo je određenu cijenu. Ta cijena bila je neka vrsta međuzavisnosti između imperium-a (carstva) i sacerdotium-a (crkve).
Već je Jevsevije Kesarijski (263-339) u svojim djelima ukrasio cara svim pozitivnim hrišćanskim vrijednostima, da bi u VI vijeku car Justinijan u svojoj Novelli VI pisao da su „najveći darovi koje je Božje čovjekoljublje darovalo ljudima sacerdotium i basileia (carstvo), od kojih prvo služi božanskim stvarima, drugo predsjedava i pazi na ljudske poslove, a oba polaze od jednog istog načela i uređuju ljudski život “, zaključujući da će to “rezultirati dobrom harmonijom [između Crkve i države]”.
Iako ovakva tvrdnja može zaista implicirati određenu zajednicu između crkvenih i državnih vlasti, takav zaključak ne bi bio u potpunosti istinit. Tačno je da su u Vizantiji vrlo često Crkva i država bile u „simfoniji“, no opet, njihove nadležnosti bile su različite, a ponekad su dvije vlasti bile i u oštrom sukobu. Dovoljno je ovdje navesti samo dva primjera.
Prvi je formiranje Pandidakteriona (univerziteta), osnovanog 425. godine, na kojem su postojale katedre latinske i grčke gramatike, retorike, filozofije i prava. S druge strane, teološka škola bila je u nadležnosti patrijarha. Dakle, ingerencije crkvene i carske vlasti bile su, u sferi obrazovanja, razdvojene.
Drugi primjer je ikonoklastički spor, prouzrokovan zabranom poštovanja ikona, koji je trajao više od jednog vijeka i izazvao čak i građanske ratove. Prema mnogim naučnicima, ikonoborstvo je nazvano “carskom jeresi”, jer su njegovi glavni zagovornici bili mahom carevi (Lav III, Konstantin V, Lav V). Protivničku stranku uglavnom su predvodili patrijarsi, episkopi i monasi (German I, Jovan Damaskin, Teodor Studit, Nikifor I), od kojih su mnogi bili svrgnuti ili prognani, ali koji su se žestoko borili da sačuvaju poštovanje ikona i na kraju pobijedili.
Ovi navodi samo ukazuju na to koliko je složen odnos crkve i države, te da vrlo često ima ne samo političku već i duboko duhovnu konotaciju. Na Zapadu je jedna od mnogih borbi između svjetovnih i crkvenih vlasti okončana Vormskim konkordatom 1122. godine, kojim se car odrekao prava da bira i postavlja crkvene dostojanstvenike. Jedan drugi spor je završio formiranjem engleske crkve na čelu sa Henrikom VIII, zbog njegove želje da se ponovo vjenča, čemu se usprotivio papa Kliment VII.
Jedan od emblematičnih pogleda na odnose države i crkve je i laïcité, francusko ustavno načelo razdvajanja između crkve i države. Ovaj princip je definisan nakon Francuske revolucije 1789. godine i formalizovan je zakonom iz 1905. godine koji kaže da „Republika ne priznaje, ne plaća, niti subvencioniše bilo koju vjersku zajednicu“. Ova odredba proizlazi iz “radikalno” sekularnog odnosa Francuske revolucije prema Katoličkoj crkvi, što je jedan od najpoznatijih primjera takozvanog neprijateljskog sekularizma – sekularizma koji teži da minimizira ulogu religije i ograniči je na privatnu sferu.
U toj namjeri, revolucionarna vlada je donijela nekoliko akata kojima se proglašava razdvajanje crkve i države, nacionalizuje crkvena imovina, ukidaju manastiri, te uvodi obaveza sveštenstva da položi zakletvu državi. No, uprkos progresivnim i modernističkim težnjama, francuski revolucionari nisu samo pokušali da obesprave crkvu, već su uveli i novi „revolucionarni“ kalendar (mjeseci su bili podijeljeni u dekade ili „sedmice“ od deset dana, a svaki mjesec je imao novo ime), preimenovali vjerske građevine (npr. čuvena Notr Dam katedrala preimenovana je u Hram Razuma, a potom u Hram Vrhovnog Bića), te proklamovali mnoge druge, u savremenom društvu nezamislive, odluke i principe.
Sekularizam ne znači gušenje religije
Imajući navedeno u vidu, ono što moderni sekularisti podrazumijevaju pod „sekularizmom“ nije neka vrsta militantnog ateizma ili gušenja religije, već jednostavno razdvajanje, što implicira odsustvo dominacije vjerske sfere nad političkom, ali i diskriminacije po osnovu religije ili njenog nedostatka. To opet znači da vjerske institucije ne mogu nametati svoje stavove državnim organima, ali i obratno – država ne može nametati svoje propise, stavove ili ocjene bilo kojoj vjerskoj zajednici.
Sekularizam se u svom istinskom obliku zalaže za autonomiju crkve i države, ali i za njihovu saradnju u uzajamno korisnim sferama, poput obrazovanja, zdravstva, socijalne politike, itd. Moderni sekularizam ne može ni na koji način iskorijeniti religiju iz javnog života niti na to pretenduje – njeno prisustvo postoji kao zajamčeno ljudsko pravo, a pominje se i u Ugovoru o funkcionisanju Evropske unije, čiji član 17 priznaje crkve i vjerske zajednice, kao i njihov „specifični doprinos“, proglašavajući da „Unija održava otvoren, transparentan i redovan dijalog sa tim crkvama i organizacijama“. Dakle, moderno sekularno društvo ne dodjeljuje religiji nikakve posebne privilegije, ali je ni ne podvrgava ograničenjima ili kaznama.
Ono što sekularizam u svojoj osnovi znači zapravo je sloboda vjere (ili njeno odsustvo) i jednaka težina argumenata, bili oni vjerski, agnostički ili ateistički. To je ideal koji su u nasljeđe ostavili pioniri borbe za slobodu, poput Martina Luthera Kinga, koji je kao evangelistički sveštenik i teolog uspio promijeniti svijet. Da se učešće u javnom, pa i političkom, životu ne može zabraniti predstavnicima vjerskih zajednica govori ne samo primjer Martina Lutera Kinga, već i rezultati nedavnih izbora u SAD, zahvaljujući kojima je Rafael Varnok, pastor Episkopalne crkve, postao senator kao predstavnik Džordžije, a ne bi valjalo zaboraviti ni Makarija III, koji je kao pravoslavni arhiepiskop, bio i prvi predsjednik Republike Kipar od 1960. do smrti 1977.
Vraćajući se na glavni argument ovog teksta, ni na koji način ne mogu naći opravdanje za karakterizaciju sadašnje vlade Crne Gore kao prijetnje savremenom progresivnom sekularizmu. Uprkos nemalim naporima, nisam uspio pronaći nijedan sličan narativ o sekularizmu ili odnosima crkve i države ni u jednoj savremenoj demokratskoj zemlji. Ono što, međutim, jesam pronašao bili su primjeri Francuske XVIII vijeka, Frankove Španije, Sovjetskog Saveza, Meksika XIX vijeka i sličnih revolucionarnih i/ili totalitarnih režima.
Potreba za boljim obrazovanjem i objektivnim medijima
Ono što se da zaključiti je da očito prevladavajući (iako ne i jedini) diskurs u Crnoj Gori koncept sekularizma posmatra kao sinonim militantnog ateizma, prisutan u Sovjetskom Savezu i drugim zemljama komunističkog bloka, te se, kao takav, ne može odvojiti od namjere neprijateljskog iskorjenjivanja religije u javnoj sferi, a što nema nikakve veze sa modernim oblikom sekularizma kao političke ideje, niti se oslanja na evropske vrijednosti slobode, jednakosti i vladavine prava. S druge strane, takav javni narativ sadrži i još veću opasnost – poigravanje emocijama i stavovima šire javnosti, kroz namjerno insistiranje na kompleksnim pojmovima, koje je često teško objasniti, ali kojima je lako manipulisati.
Jedan od najnovijih primjera je gaf gradonačelnika Cetinja, koji je pozvao svoje sugrađane da “kažu NE nacionalizmu, fašizmu, sekularizaciji”. Iako je ovo očito lapsus linguae, ciničniji posmatrač bi mogao primijetiti da je protivljenje sekularizaciji prilično prirodno za člana jedne socijalističke (!) stranke koja je na svom partijskom kongresu odlučila da u politički program uvrsti i uspostavljanje podobne pravoslavne crkve.
U širem smislu, ova situacija svjedoči i o potrebi preispitivanja crnogorskog obrazovnog sistema i uloge medija u društvu. Mala zemlja u kojoj se prva demokratska promjena vlasti dogodila tek u XXI vijeku i u kojoj oko 15% stanovništva ima fakultetsku diplomu, hitno mora razviti instrumente kritičkog mišljenja i uvesti intenzivnije izučavanje istorije/sociologije/filozofije religije na srednjoškolskom i univerzitetskom nivou, te njegovati kritičnije i istraživačko novinarstvo. Iako naše vrijeme svjedoči i o postepenom formiranju novih generacija obrazovanih crnogorskih intelektualaca, koji pokazuju političku i građansku zrelost, Crna Gora vapi za informisanim rasuđivanjem i razložnim nepristrasnim javnim diskusijama. Definitivno je bolje započeti prije nego kasnije.
Bonus video:
