Duboke protivrječnosti između zemalja Evrope sve više ugrožavaju vrijednosti na kojima je baziran evropski projekat “više tijesnog saveza”. U 2015. godini, tokom krize izazvane prilivom izbjeglica, mnogi posmatrači su akcentovali razliku između kulture gostoprimstva njemačke kancelarke Angele Merkel i predstavu o etničkoj čistoti mađarskog premijera Viktora Orbana: mostovi na zapadu i zidovi na istoku Evrope.
Druga prijetnja evropskom jedinstvu dolazi iz unutrašnjosti pojedinih zemalja. U Njemačkoj su pregovori između lijevog i desnog centra o formiranju koalicije doživjeli fijasko. U Holandiji je premijeru Marku Ruteu trebalo 208 dana da formira novu vladu nakon izbora u održanih u martu. Vladajući krugovi u Britaniji su u haosu nakon što je na referendumu prihvaćen izlazak iz EU. A u Poljskoj su bijeli nacionalisti i neonacisti nedavno organizovali masovan marš ulicama Varšave.
Koje su provalije dublje - one među zemljama EU ili one unutar tih samih zemalja? Odgovor na to pitanje ima veliki značaj. Ako se najveći problemi kriju unutar granica država, liberalne sile poput Francuske i Njemačke mogu pokušati da utiču na balansiranje snaga u zemljama u kojima liberali gube uticaj.
Svaka država koja se pridružila EU pristala je da prati određene liberalno-demokratske standarde (koji su dio Kopenhaških kriterijuma). Ali vremenom su vlade Mađarske i Poljske odlučile da više ne žele da slijede ta pravila. Moguće rješenje može biti stvaranje kluba manjeg obima s povoljnijim prednostima. Države koje žele da se pridruže tom unutrašnjem, privilegovanom krugu moraju pristati na poštovanje novih, mada bi ispravnije bilo reći “izvornih”, pravila, a one zemlje koje te standarde budu narušavale ostale bi iza crte tog kruga. Na kraju krajeva, platiće za narušavanje standarda EU. Ali to rješenje može funkcionisati samo ako je najveći problem neslaganje među državama-članicama EU. A ako govorimo o podjelama unutar samih zemalja, pogledajmo primjer Njemačke. Nakon saveznih izbora u septembru, A. Merkel je pokušala da izvede interesantan eksperiment formiranja koalicije u kojoj bi bila njena partija desnog centra, Hrišćansko-demokratska unija (CDU), povezana sa nacionalistički nastrojenom Hrišćansko-socijalnom unijom (CSU), poslovno orijentisanom Liberaldemokratskom strankom (FDP) i lijevom partijom Zelenih.
Merkel talentovano vodi pregovore i bolje odgovara opisu “vlada umjetnošču dogovaranja” nego mnogi drugi, koje nećemo pominjati. Ali samo će vrijeme pokazati može li ona prevazići neslaganja u svojoj zemlji.
Iako su Zeleni spremni da podrže kulturu gostoprimstva (Willkommenskultur), stav CSU po pitanju migranata bliži je poziciji Višegradske grupe (Češka, Mađarska, Poljska i Slovačka). Kada je kriza izbjeglica 2015. dostigla svoj vrhunac, CSU je čak pozvao Orbana na jednu od svojih partijskih konferencija.
Osim toga, Zeleni su pristalice ideje evropskog federalizma i zagovornici dublje ekonomske podrške Grčkoj i Italiji, a FDP se pridržava ideje budžetske discipline Finaca, Holanđana i njemačkih Švaba. Ta partija je odlučno protiv produbljivanja evropske ekonomske integracije.
Mnogi su se nadali da će Merkel poći za rukom da formira “jamajsku” koaliciju (naziv dat zbog analogije sa bojama na zastavi te zemlje). Ali, eksperiment je propao. FDP je napustila pregovarački sto sa razočaranjem koje je lider, Kristijan Lindner, ovako izrazio: “Kod četiri učesnika pregovora nema ni zajedničke vizije modernizacije zemlje, ni zajedničke osnove da vjeruju jedan drugom”.
Ali čak i bez “jamajske” koalicije u njemačkom Bundestagu ostaje stabilna liberalna većina. Što se ne može reći za ostale zemlje EU, gdje se u svakoj državi stanovništvo podijeljeno 50/50: pola je kosmopolitsko, pola komunitarno. U tim zemljama vlada u ovom ili onom trenutku predstavlja jednu od strana koja je dobila jednu bitku u neprekidnom ratu kultura.
Na primjer, u Britaniji je 52% birača glasalo za izlazak iz EU. Sada zemlja brzo prelazi u stanje izolovane države ograničenih interesa i ksenofobije, ali njeni lideri nastavljaju da govore stanovništvu da će Britaniji biti bolje bez EU. Po svemu sudeći, za one koji u to vjeruju, činjenica da će Ujedinjeno Kraljevstvo izgubiti svoj glas u donošenju odluka EU koje se tiču ekonomije zemlje - nema nikakvog značaja. U Francuskoj je, s druge strane, na vlasti energični proevropski predsjednik Emanuel Makron, koji smatra svojom dužnošću da pripremi zemlju za buduće promjene. Ali Francuska je malo više kosmopolitiska od Britanije. U prvom krugu predsjedničkih izbora Marin le Pen, Žan-Lik Melanšon i Nikola Dipon-Enjanu zajedno su dobili 46% glasova - gotovo onoliko koliko pristalice Bregzita.
Jasno je da je EU savez i država i građana. A to znači da su unutrašnje razlike podjednako važne kao i male diplomatske nesuglasice među zemljama.
Ranije ove godine Institut Brukings je u izvještaju pokušao da odredi da li je Evropa “optimalna politička oblast”, slično teoriji optimalnih valutnih oblasti Roberta Mandela. U zaključku izvještaja stoji da se kulturne i institucionalne razlike između država EU nijesu promijenile za poljednje tri decenije evropske integracije. Ipak, tamo je pisalo i da su neslaganja između zemalja daleko manje ozbiljna od razlika unutar samim tih zemalja. Drugim riječima, na primjer, podijeljenost u mišljenju o slobodi kretanja veća je između Londona i centralnih okruga Britanije, nego između Ujedinjenog Kraljevstva i Poljske. Stvaranje fleksibilne Evrope ili Evrope na više nivoa može dovesti do otklanjanja nekih kratkoročnih problema posredstvom privremenih koalicija za rješavanje konkretnih zadataka. Ali to bi donijelo i nove teškoće. Na kraju krajeva, većina evropskih zemalja, na kojem god nivou one bile, ostaće društvo “50/50” koje može glasati za dalju integraciju ili protiv nje na jednom-zajedničkom referendumu. Ne treba isključiti mogućnost budućeg izbora Marin le Pen za predsjednicu Francuske ili dolaska na vlast evroskeptika iz Pokreta pet zvjezdica u Italiji. Na isti način, umjerenija partija Građanska platforma može doći na vlast u Poljskoj.
Prevladavanje prepreka za realizaciju projekta jedinstvene Evrope nije lak zadatak. To je stari problem koji je duboko uvriježen u konceptu nacionalnog identiteta, istorije i geografije. A nema takve institucionalne mjere koja bi to brzo mogla da riješi.
Autor je direktor Evropskog savjeta za spoljne poslove
Copyright: Project Syndicate, 2017.
Bonus video:
