Ozbiljno nazadovanje kada su u pitanju demokratija i sloboda medija opažamo širom regiona tokom protekle decenije. Ipak, EU je ostala prilično tiha u vezi sa ovim događajima, čak i kada je suočena sa konkretnim dokazima, kao što je slučaj sa nedavnom aferom prisluškivanja u Makedoniji ili sa incidentom u Savamali u Srbiji. Utisak je da je EU voljna da pruži spoljnu podršku režimima sa značajnim nedostacima u smislu demokratskog upravljanja radi (lažnog) obećanja stabilnosti. Ovo “gledanje kroz prste” ugrožavanju demokratije zarad stabilnosti nazivamo "stabilokratijom".
U regionalnom kontekstu ova praksa je dovela do uspostavljanja nove vrste iliberalnog političkog sistema koji se formalno obavezuje na integraciju u EU i internalizuje reformski diskurs, ali se u praksi oslanja na neformalna pravila i klijentelizam. Istovremeno, ovakav sistem pruža stabilnost u odnosu na EU, bilo da se radi o smirivanju regionalnih tenzija, kao što su bilateralni odnosi, ili u pogledu eksternih izazova, poput toka izbjeglica.
Međutim, upravo nedostatak demokratije u regionu jeste glavni izvor nestabilnosti, i zato je obećanje o očuvanju stabilnosti laž. Polu-autoritarne stabilokratije izazivaju i upravljaju nestabilnošću u odnosima sa svojim susedima ili prema unutrašnjim “drugima” - opoziciji ili manjinama - radi nastavka sopstvene vladavine. Paradoksalno, na ovaj način Zapadni Balkan će završiti ne samo sa manje liberalnom demokratijom, već i sa manje stabilnosti.
Nakon decenijskog nazadovanja demokratije, nova makedonska vlada izabrana u maju 2017. ne predstavlja samo prvi demokratski prenos vlasti u regionu za četiri godine, već i očigledan prekid uspeha autokratske vladavine na Balkanu. Rezultati lokalnih izbora održanih u oktobru 2017. godine ratifikovali su promenu vlasti i pokazali da nakon decenije porasta autoritarne vladavine, klijentelizma i nacionalizma, većina građana podržava drugačiji politički tok. Važno je za EU da nauči lekcije iz makedonskog iskustva.
Prvo, kao odgovor na “zarobljavanje države“ u nekoliko balkanskih zemalja, makedonski momenat, koji podrazumeva zajedničku akciju široke opozicione koalicije koja bi srušila aktuelnu vlast na izborima, nadgledanu od strane civilnog društva s velikim društvenim pokretima i sa EU i SAD kao posrednicima, sve više postaje jedini put ka obnovi demokratije u regionu.
Drugo, najveći nedostatak ‘izbornih revolucija’ iz 2000-ih bio je neuspeh izgradnje i poštovanja institucija i pravila. Od Milorada Dodika u Republici Srpskoj u 2006. do Aleksandra Vučića 2012. godine, prečesto je pažnja zapadnih aktera bila usmerena na pronalaženje narednog pouzdanog, reformskog partnera. Rezultat je bila podrška trenutnoj generaciji moćnika koji govore o reformama kada im to odgovara, dok istovremeno neguju visoko personalizovani sistem kontrole države. Ključ održivih promena jeste jačanje institucija u odnosu na pojedinca i izgradnja profesionalnih i odgovornih državnih tela sposobnih da prekinu uticaj klijentilističkih mreža, koje su glavna veza između politike i građana širom regiona.
Treće, održive promene zahtevaju i novu vrstu partijske politike. Danas se većina stranaka u regionu suočava sa dubokim nepoverenjem građana, koji se u njih učlanjuju kako bi našli posao, a ne zbog posvećenosti određenom političkom cilju. Političke grupe Evropskog parlamenta treba da koriste svoj uticaj da podsete svoje balkanske kolege na njihovu obavezu da poštuju evropske vrednosti, uključujući demokratiju i vladavinu prava.
Najzad, nakon smene vlasti, interes EU za važnim doprinosima stručnih NVO-a i pomoć civilnom društvu nestaju. Od ključne je važnosti da međunarodni promoteri demokratije održavaju svoju podršku uključivanju civilnog društva i društvenih pokreta kako bi se stvorio pritisak na nove vlade da upravljaju bolje i transparentnije. Pored toga, važno je uložiti napore da se podrže konstruktivne lokalne inicijative.
Autor je profesor Univerziteta u Gracu i član Savjetodavne grupe Balkan u Evropi (BiEPAG). Članak predstavlja sažetak nove BiEPAG-ove studije „Zapadni Balkan i EU: Vjetar u leđa proširenju“, čiji su autori Marko Kmezić i Florijan Biber.
Bonus video:
