U debati o brexitu radilo se prije svega o suverenosti. U strukturi većine, koja je 23. juna 2016. glasala za izlazak iz EU, najveća grupa je rekla da je njihov glavni motiv bio da „samo London treba da donosi odluke o Velikoj Britaniji“. Većina onih koji su glasali za ostanak u EU rekli su da su glasali iz straha od ekonomskih posljedica odlaska i zato što su se bojali da će Britanija biti izolovana.
Ovi različiti pogledi prilično jasno prikazuju oprečna osjećanja o pitanju suvereniteta. Za one koji su za bili za odlazak iz EU, suverenitet je bilo fundamentalno pitanje: ko na kraju donosi političke odluke - Britanija ili EU? Za “Remainer” je ovo pitanje bilo besmisleno, jer oni čvrsto vjeruju da nacionalna država može biti suverena samo u teoriji. Država nije u stanju da zaštiti njihove ekonomske interese koji bi bili oštećeni odvajanjem od većeg ekonomskog bloka.
Ova razlika u stavu odražava široko rasprostranjenu zabunu koja vlada u poimanjima značanje dva termina: suverenosti i moći. Naravno, moglo bi se tvrditi da jedna vrlo mala, slaba država ne može zaista biti suverena jer njome neizbježno dominiraju jači susjedi. Ali, na primjer, ljudi iz Hong Konga ne bi lako prihvatili ovaj argument, jer oni smatraju da gubitak nadležnosti koje su imali po njih ima vrlo stvarne i bolne posljedice.
U slučaju bogatih demokratskih država srednje evropske veličine, poput Švajcarske, argument je isto tako jasan: njen suverenitet svakako nije imaginaran, već stvaran, čak i ako je njena moć svakako ograničena. Ujedinjeno Kraljevstvo Velike Britanije i Sjeverne Irske je velika i moćna država u svakom pogledu - i ekonomski i vojno se ona nalazi na petom ili šestom mjestu u svijetu. Međutim, oni koji su željeli da ostanu u EU smatrali su će Britanija neizbježno biti manje moćna i bogata ako nametne svoj nacionalni suverenitet.
Fundamentalne suprotnosti
Ovo pokazuje nedostatak nacionalnog samopouzdanja u značajnom dijelu današnje britanske političke i intelektualne elite, koja sistematski potcjenjuje moć i uticaj svoje zemlje. Ovaj stav, koji se često naziva i "declinism", pojavio se nakon II svjetskog rata, posle kraja Empires: Britanija je bivša svjetska sila - sada samo jedno malo ostrvo.
Ova pozicija “poraženosti” često je praćena i odbacivanjem nacionalnog identiteta. Takvo odbacivanje nije novo: 1940. romansijer i politički mislilac George Orwell napisao je da je Engleska možda jedina velika zemlja čiji se intelektualci stide sopstvene nacionalnosti. Takvi ljevičarski osjećaji odnedavno su pojačani pojavom internacionalne biznis-elite koja je profitirala na globalizaciji. Politički komentator David Goodhart je ovu grupu ljudi opisao kao “anywhere people”: oni, koji se ne osjećaju vezanim za svoje mjesto boravka.
Upravo stoga veliki dio bogate i obrazovane britanske građanske klase smatra da je ideja nacionalne suverenosti zastarjela ili besmislena. Ova klasa misli da je EU moderniji i efikasniji sistem.
S druge strane, oni koji su glasali za izlazak iz EU imaju povjerenje u ideju da moć suverene nacionalne države bolje štiti njihove interese od jedne supranacionalne birokratije. Sem toga, zagovornici brexita se osjećaju emocionalno vezanim za ideju sopstvene nacije i njene tradicije. Mnogi od njih pripadaju onome što Goodhart naziva „somewhere people“ - ljudima vezanim za određeno mjesto ili grad. Mnogi od njih su i te kako manje bogati od globalne elite. Za njih je ideja nacionalne solidarnosti takođe štit, jer nudi opravdanje za rashode socijalne države i raspodjelu bogatstva. Nacija - koja je sve, samo nije zastarela i prevaziđena ideja - predstavlja reakciju na pritiske i opterećenja globalizacije.
Ovi fundamentalno oprečni stavovi o nacionalnom suverenitetu - u internacionalnom kontekstu - pružaju dobro objašnjenje za rascjep nastao na referendumu 2016. Međutim, pitanje suverenosti nije odlučeno na ovom glasanju. Naprotiv - debate vođene tri godine potom vratile su pitanje suverenosti u političku arenu u dva pitanja. Prvo, da li je UK zaista bila suverena država? Drugo: ako jeste, ko ili šta je nosilac i realizator ove suverenosti?
Diskreditacija referenduma
to se tiče prvog pitanja, Britanija je glasala za izlazak iz EU - i to je očigledno čin suverenosti. Ali, da li je stvarno realizovala ovu odluku? Ili je popustila pod pritiskom i na neodređeno vrijeme prestala da postoji kao suverena država? Jer suverenost koja ne može da se realizovati i izvršiti je izgubljena. U 17. veku, politički mislilac Thomas Hobbes rekao je: „Ako pustite iz ruku sredstva, odustajete i od cilja."
Prema ovom kriteriju, neke države članice EU (najočiglednije Grčka, Irska i Italija, a moguće i druge u kojima su referendumi zanemareni) odustale su od svog suvereniteta. Možda su ga se sve odrekle. Predsjednik Macron često govori o „suverenoj Evropi“. Možda je i u pravu.
Što se tiče drugog pitanja: ko unutar države ima suverenu vlast? U demokratskim državama, autoritet suverena je definisan podelom vlasti, i rijetko, ako uopšte, treba postaviti pitanje ko ili šta je ultimativni suveren. U Ujedinjenom Kraljevstvu, zakonski suveren je „Kruna u Parlamentu“ - kombinacija kraljičinih ministara, izabranog donjeg Doma komuna i postavljenog gornjeg Doma lordova.
Ali, da li referendum znači da je „Narod“ suveren? Rezultat 2016. kaže: to je bio prvi referendum u Britaniji koji nije ispunio želje većine političke klase - mnogi od njih su stoga pokušali da diskredituju glasanje kao igorantsko ili iracionalno, "kao da se glasa za činjenicu da je Zemlja ravna ploča“, kako je formulisao jedan veteran britanske političke klase.
Duga tradicija
Dakle, ko ili šta je zaista suveren u Velikoj Britaniji? Ovdje postoji potencijalna kontradikcija između pravne teorije i političke stvarnosti. Ako bi se britanska država ikada urušila, tek tada bismo saznali ko bi zaista mogao aktivno djelovati i kome bismo onda bili poslušni: monarhu, premijeru, parlamentu, vrhovnom sudu, vojsci ili nekoj drugoj kombinaciji.
Na sreću, od 1688. godine nismo bili blizu državnog kolapasa. Ali u 2019. doživjeli smo pokušaj Parlamenta - posebno lijevih pristalica EU u Donjem domu - da proglasi „parlamentarni suverenitet“ kao krovni. Ti ljudi su bili namjerili da britansku suverenost - kruniskim aktom vrhunske političke ironije - prepuste EU kad su pokušali da odluku sa referenduma o izlasku iz Unije proglase za nevažeću.
Ujedinjeno Kraljevstvo bi time bilo član embrionalne Evropske Federacije: i više ne bi bilo suverena demokratska nacija. Nakon žestokih političkih, pravnih i ustavnih sukoba, suverenost Britanije je ponovo uspostavio entitet koji ga u demokratiji finalno i posjeduje: narod. Rezultat referenduma potvrđen je potom serijom izbora koji su kulminirali opštim parlamentarnim izborima 2019. godine, na kojima je Boris Johnson osvojio široku većinu.
Neki smatraju alarmantnim, ako ne i abritanskim, da narodni suverenitet prevladava nad parlamentarnim. Ali od pamtivijeka su intervencije naroda u ključnim političkim momentima dio naše britanske istorije. Konzervativni filozof Roger Scruton je to ovako formulisao: "Za nas su političke odluke potkrijepljene narodnim suverenitetom: kroz parlament i opšte pravo."
“Slavna Revolucija” 1688. godine dovela je do brojnih okupljanja građana spremnih da se bore za svoja prava. Istorijski Great Reform Act iz 1832. nametnut je Parlamentu od strane pobunjenog naroda. Ovo se djelimično odnosi i na pravo glasa žena - posljednji korak ka demokratiji.
Tokom procesa - haotičnog i ponekad na samoj ivici zakonitosti - između parlamentarnih izbora 2016. i 2019, suverenitet nacije i narodna suverenost konačno su trijumfovali nad lijevom političkom elitom odanoj EU, koja se pozivala isključivo na suverenitet Parlamenta. Voljom svog naroda UK je ponovo postalo suverena država. Ali da li ovaj suverenitet znači i veću slobodu, veći uticaj i veće blagostanje: zavisiće od budućih odluka birača i političara. Značaj suvereniteta u savremenom svijetu tek će postati jasan, ali ne kroz teoriju već kroz praksu.
Autor je profesor istorije na Univerzitetu Kembridž, UK
(Neue Zürcher Zeitung / NZZ)
Prevod: Mirko Vuletić
Bonus video:
