”Rat je akt nasilja da bi se neprijatelju nametnule naše [političke] želje” (Klauzevic). Nakon što su poslije propasti komunizma bivše komunističke zemlje usvojile liberalne ustave, Fransis Fukujama je 1992. objavio kraj istorije. Vjerovao je da više neće biti sukoba iz Klauzeviceve definicije rata, budući da zemlje sa liberalnim poretkom imaju istovjetne i unutarpolitičke i spoljnopolitičke ciljeve.
Četiri godine kasnije popravio ga je Samjuel Hantington, koji je u svoj knjizi Sukob civilizacija (1996) predvidio da će se budući ratovi voditi između civilizacija. Ono što Hantington nije rekao je da se sukob civilizacija može odigravati u istoj zemlji čiji sukobljeni segmenti ne osporavaju njeno državno jedinstvo. Rat u Ukrajini je takav rat. Formalno je započeo kao rat između Rusije i Ukrajine, a, u suštini, to je rat između dvije civilizacije u Rusiji, između evropske i azijatske Rusije koje su iznijele rat izvan teritorije svoje zemlje.
Azijatska Rusija počinje sa Zapadnim pohodom Mongola 1236-1242. u kojem su ovladali sjevernim ruskim knjažestvima. Legendarni ruski heroj Aleksandar Nevski, knez Novgorodske republike i Veliki knez Kijevske Rusije (labava federacija ruskih knjažestava), sredinom 13. vijeka morao je da izabere da li će uz papinu pomoć ući u neizvjesni rat sa mongolskom Zlatnom Hordom (savez mongolskih hanstava) koja je bila najmoćnija vojna sila u Evroaziji ili će da Hordu prihvati kao pokrovitelja. Procijenio je da religijski neizdiferencirana Horda ne može ugroziti pravoslavni identitet Rusa (vjera je u to vrijeme bila najvažniji element identiteta) i prihvatio vazalni status prema Hordi, prinudivši Novgorođane da joj plaćaju porez. Nekoliko stotina godina ruski kneževi odlazili su u Hordina svetilišta na obavezno poklonjenje sjenima bivših velikih hanova, što je bio ritual kojim se potvrđuje lojalnost živim.
Početkom šesnaestog stoljeća Horda se raspala i Rusija je postala nezavisna. Veliki Knez Moskovski Ivan IV Grozni 1547. godine uspostavio je Rusko carstvo, a poglavar Ruske crkve mitropolit moskovski Makarije (postojao je samo jedan pravoslavni patrijarh - vaseljenski u Carigradu) Aleksandra Nevskog proglasio za sveca zbog toga što je na istorijskom putu koji je on projektovao Rusija očuvala pravoslavlje.
Hordina Rusija nije usvajala ideje evropske renesanse, ali jeste mnoge elemente tatarskog nasljeđa. Stoga se u oslobođenoj Rusiji nije razvio individualizam i svetost ljudskog dostojanstva kao u Evropi, već je krajem šesnaestog vijeka u Rusiji uvedena forma ropstva - kreposničestvo - kod nas se prevodi kao kmetstvo, iako je kreposničestvo bliže ropstvu nego kmetstvu, budući da je ruski zemljoposjednik raspolagao kmetom kao i životinjama na imanju. Dok su se američki bijelci bogatili na crnačkom ropstvu, ruska viša klasa se bogatila na ropstvu dijela sopstvenog naroda. Pravoslavna crkva se nije usprotivila ropstvu seljaka, pa je do kraja sedamnaestog stoljeća uspostavljena ruska pravoslavna tradicija obespravljenosti običnog čovjeka i despotskih careva.
Car Petar I Romanov, kasnije nazvan Petar Veliki, od 1696. kada je postao punoljetan, titulu car (izvedeno od cezar) zamijenio je evropskim imperator i počeo da “varvarskim metodama evropeizuje varvarsku Rusiju” (V. Lenjin). Izgradio je Petrograd, jedan od najljepših evropskih gradova i transformisao azijatsku carevinu u evropsku imperiju. Priređivao je balove na kojima su bojari morali da plešu i razgovaraju s damama po maniru evropske aristokratije. Bojara neevropskog izgleda na ulazu u salu čekali su Petar i dvorski frizer. Prvi bi mu odrezao nožem bradu, drugi na licu mjesta napravio frizuru. Evropski feudalac imao je pravo da odbije poslušnost imperatoru ako smatra da to što se od njega traži nije dostojno aristokrate. Azijatska kamdžija Petra Velikog udarala je po leđima ministara, gubernatora, generala. Petar je šest puta svojom rukom odsjekao ljudsku glavu kao kaznu za neispunjenje njegove volje. Rekao je: “Vladanje Rusijom je samovlašće ograničeno omčom” (imajući u vidu da su mnogi prestolonasljednici i carevi bili ubijeni u dvorskim zavjerama). Ove riječi karakterisale su ruski politički život i smjene imperatora narednih 150 godina. Velikodržavlje i neevropski antiliberalni amalgam Horde i pravoslavlja postali su trajna karakteristika ruske državne i političke tradicije.
Romanovi poslije Petra I nastavili su sa njegovim programom evropeizacije Rusije, ali su i dalje vladali despotski. Promjene u Rusiji odvijale su se na petrovski način, kao “revolucije s vrha”. Formirala se tradicija da se imperator vrednuje po tome da li je Rusija u njegovo vrijeme sustizala Evropu, ali se zemlja sporo oslobađala surove mentalitetske tradicije Horde. Akademija nauka je osnovana 1725. (te godine je Petar I umro), ali je 1731. zabranjeno oslobađanje krepostnih seljaka samootkupljivanjem, a od 1736. radnici i majstori u manufakturi dobijaju status krepostnih. Moskovski državni univerzitet osnovan je 1755, a 1760. poslodavcima dato pravo da krepostne šalju u Sibir. Pet godina kasnije dobili su i pravo da ih šalju na prinudni rad, da bi 1767. seljacima bilo zabranjeno da se žale na upravitelje. Katarina Velika je pokušala da ukine ropstvo, ali je od toga odustala jer su dvorjani počeli da kuju zavjeru da je zbace s prestola. Društvena elita se potpuno odvojila od naroda, počela je da međusobno komunicira na njemačkom, a potom na francuskom jeziku. Feldmaršal Minih je sredinom 1760-ih rekao: “Rusijom upravlja neposredno sam bog, inače nije moguće objasniti kako ta država opstaje”.
Ustanak protiv kmetstva koji je poveo Pugačov 1773. ugušio je Suvorov u potocima krvi. Bitka za slobodu završena je 1775. stavljanjem užarene krune na Pugačovljevu glavu. Narod nije postao politički i kulturni faktor. Imperija je 1783, šest godina pred Francusku revoluciju, uvela kreposničestvo u Ukrajini, gdje do tada nije bilo te forme neslobode.
Do ratova s Napoleonom politički i društveni život se nije razvijao u pravcu emancipacije naroda. Istorija bilježi slučaj kada je jednom seljak presjekao put kojim je Aleksandar I trebalo da prođe, car je mamuznuo konja i dao se u trk da ga sustigne u polju i iskandžija što nije sačekao da mu se pokloni.
Kada je Napoleon od 1803. krenuo da pravi evropsku (kon)federaciju nacija u kojoj bi se ostvarili ideali Francuske revolucije (1789-1799) - sloboda, jednakost, bratstvo - narod u Evropi ga je dočekivao sa simpatijama, kao oslobodioca od nepravednog poretka u sopstvenoj zemlji. Hegel ga je nazvao dušom svijeta. Jedino su u Rusiji car i otadžbina bili isto, pa je narod ostao vjeran baćuški caru koji mu je ljubav uzvraćao prezrenjem. Bičevani narod nije imao istančani osjećaj za ljudsko dostojanstvo, koji se u Evropi bio razvio. Zarobljeni generali Napoleonove vojske žalili su se da se ruski vojnici odnose prema njima s nipodaštavanjem.
Promjene u Evropi koje su inspirisali Francuska revolucija i Napoleon nametnule su i pitanje reformi u ruskom društvu. U decembru 1825. organizovana je pobuna protiv samodržavlja i krepostnog prava. Na Senatskom trgu u Petrogradu okupilo se 3.000 vojnika koji su podržali pobunu. Car Nikolaj I naredio je da se na ove vojnike puca. Ubijeno je njih 1.271. Tako je nastavljena protivurječna tradicija Romanovih: evropeizacija Rusije uz učvršćivanje azijatskog despotizma pravoslavne monarhije. Uprkos tome, projekat evropeizacije proizveo je u Rusiji jednu od najbogatijih evropskih kultura - književnost, muzika, likovna umjetnost, teatar dostigle su evropski vrhunac. Evropeizacija Rusije je uvijek zavisila od trona i trpjela zastoj ako je nijesu forsirali car i vlada. Puškin je u skici neposlatog pisma liberalu Čadajevu 1836. napisao: “Vlast je još uvijek jedini evropejac u Rusiji”. Kada je nekoliko godina kasnije car Nikolaj protjerao Ljermontova na Kavkaz zato što je kritički govorio o kruni, ovaj je pjevao ruskoj despotskoj policijskoj državi: Zbogom neumivena Rusijo/ Zemljo robova, zemljo gospodara/ I vi, mundiri plavi (uniformisana služba bezbjednosti trona - prim.aut.)/ I ti, njima odani narode/. Možda ću se iza kavkaskog zida/ sakriti od tvojih paša/ od njihovih svevidećih očiju/ od njihovih sveslušajućih ušiju.
Sredinom devetnaestog vijeka pojavilo se slovenofilstvo kao intelektualni pokret za reviziju programa evropeizacije Rusije u korist njenog kulturnog približavanja Aziji i zapadnjaci koji su smatrali da evropeizacija nema alternativu. Ove dvije grupe razradile su filozofiju evropske i azijatske Rusije. Nikolaj I je na slovenofile gledao kao na neprijatelje dinastije Romanovih jer su osporavali program evropeizacije koji je dinastija sprovodila vijek i po, a zapadnjake je držao za neprijatelje njegove lične vlasti jer su se zalagali za ustavnu parlamentarnu monarhiju. Najuglednije pripadnike obje grupacije poslao je na prinudni rad (katorgu) u Sibir.
Obje grupe zalagale su se za ukidanje krepostnog prava i car Aleksandar II je to učinio 1861. Stanje u Rusiji prvih decenija druge polovine devetnaestog vijeka, slikovito je opisao A. Hercen kazavši da se država u Rusiji rasporedila kao okupaciona armija. Liberal Kavelin se žalio da je narod oruđe krune: “[Carska] Vlada ga je vodila za ruku - i on se slijepo povinovao svome vodiču.” “Zato nema naroda u Evropi, čija bi vlast bila jača nego naša”. Zahvaljujući tome što je pravoslavlje naslijedilo vizantijsku tradiciju imperijalne vjere, Ruska pravoslavna crkva je podržavala cara. Rusija je i u dvadeseti vijek unijela unutrašnji sukob svog evropskog i svog azijatskog bića.
Boljševici su izveli revoluciju sa evropskom idejom komunizma, ali azijatskim poništavanjem ljudskog dostojanstva. Tako je nastala hibridna imperija Sovjetski Savez koja je produžila da gradi evropske kulturne i naučne institucije, ali i da negira osnovni postulat evropskog liberalizma o slobodom pojedincu, urođenom ljudskom dostojanstvu i ljudskim pravima, na način koji je po surovosti nezabilježen u ljudskoj istoriji. Sovjetska Rusija bila je u dvostrukom ideološkom sukobu sa Zapadom, komunizam - kapitalizam i despotizam - demokratija.
Lenjin je smatrao da su intelektualci govna (podrazumijeva se - od kojih treba očistiti zemlju), a Staljin da je narod (korisno) stajsko đubre (i da se prema njemu treba odnositi kao prema đubretu). Razgrnuli su zapretani tatarski kult nasilja i upotrebe sile protiv slabih. U ime stvaranja komunizma, organizovali su teror i otvorili brojne koncentracione radne logore za prevaspitavanje protivnika vlasti kroz koje su prošle desetine miliona ljudi i u njima je ubijeno više od dvadeset miliona (koliko i u ratu protiv Hitlera). Poslije Drugog svjetskog rata i Staljinove smrti povećao se broj ljudi koji je prolazio na zapadnu stranu gvozdene zavjese. Iako su i dalje činili podla djela, komunisti su morali da izgovaraju i pravilne riječi o ljudskoj slobodi. Počeo je da raste ćuteći broj sljedbenika liberalnog shvatanja slobode, kosmopolita, pacifista i svih onih koje Putin danas, kao i nekada Staljin, proglašava izdajnicima sopstvenog naroda i pokušava da izbriše njihovo postojanje.
Vladimir Putin je tragična figura ruske istorije. Sovjetski Savez u kojem je formiran srušio se jer je izgubio ekonomsku utakmicu sa kapitalističkim Zapadom. Umjesto da učini ono što nijesu ni komunisti ni carevi, da demokratizuje zemlju i pretvori je u liberalnu evropsku nacionalnu državu sa modernom ekonomijom, napravio je državni oligarhijski feudalizam koji je po pravima ljudi i socijalnim razlikama vratio Rusiju dva vijeka unatrag. Pošto neslobodni čovjek manje ekonomski doprinosi nego slobodni, Rusija je morala da se odrekne sna koji je sanjala čitav dvadeseti vijek, da se po stepenu razvoja izjednači sa najslabijom evropskom ekonomijom - sa Portugalom. Od 2009. godine gotovo da nema ekonomski rast, a bruto nacionalni dohodak zemlje je manji za četvrtinu od italijanskog. Kod Rusa, čije samopoštovanje je ovim neuspjehom dovedeno u pitanje, uspio je da propagandom probudi imperijalni refleks (imperijalna svijest postoji dok god postoji narod koji je stvarao imperiju) i liberalizaciju Ukrajine započetu žutom revolucijom 2004. godine predstavi kao geopolitički poremećaj i egzistencijalnu prijetnju Rusiji (a ne njegovom korumpiranom režimu). Euromajdan - odluka Ukrajinaca 2014. da se integrišu u Evropsku uniju pokazao je da je teško zaustaviti vesternizaciju Ukrajine. Službenik formiran u sovjetskoj političkoj policiji nije bio u stanju da shvati da “spas” Rusije nije u čuvanju postojećeg režima, već u njegovoj reformi. Zloupotrebljavajući tradiciju ruskog despotizma, obnovio je ličnu diktaturu i amandmanom na ustav projektovao joj dugovječnost. Kult pobjede u Drugom svjetskom iskoristio je za militarizaciju naroda i obnovu Brežnjevljeve doktrine o pravu Rusije da interveniše u zemljama svoje interesne zone na osnovu koje je izvršena intervencija u Čehoslovačkoj 1968, izvršio je invaziju Ukrajine. Deklarisani cilj je da se spriječi ulazak Ukrajine u NATO pakt (što u srednjoročnoj budućnosti i nije na dnevnom redu), a stvarni da se u toj zemlji uspostavi marionetska vlast koja bi zaustavila dalje “nadiranje” zapadnih vrijednosti i demokratije na Putinovu Rusiju.
Pravo da raspolaže Ukrajinom Putin je bazirao na hipotezi da su Ukrajinci dio ruskog istorijskog korpusa, zbog čega nijesu nikad ni imali samostalnu državu dok im je nijesu poklonili ruski boljševici. Imperijalna svijest ne shvata da od vremena nacionalnih revolucija 1848. imperije ne mogu da zaustave nacionalna vrenja koja se neminovno odvijaju ma koliki bio imperijalni pritisak za uniformnošću. Pošto imperija neizostavno znači potčinjavanje nekom narodu, iz nje izniču političke nacije koje se okupljaju oko ideje slobode. Zato Ukrajinu u ovom trenutku s istim žarom brane Ukrajinci oba jezička identiteta - ukrajinskog i ruskog, ukrajinski Poljaci i Gruzini. Kao što u Crnoj Gori oko ideje slobode i ravnopravnosti okupljaju Crnogorci, Albanci, Bošnjaci, Hrvati i dio Srba, da bi izgradili državu u kojoj neće biti ničije narodnosne i nacionalne supremacije.
Putinovo uvjerenje da je ukrajinski narod manje vrijedan od ruskog je fašistička devijacija nacionalističke samoobmane o ruskom nacionalnom prevashodstvu i mesijanstvu. Rat u Ukrajini je nacistička završnica ovih zabluda. Napad Rusije na Ukrajinu učvrstio je identitet ukrajinskog naroda kao političke nacije i rat se pretvorio u svenarodni pokret ukrajinskog naroda protiv okupacije uz veliku pomoć Zapada. Zato vojnom pobjedom Putin teško može ostvariti trajno potčinjavanje Ukrajine. Nakon eventualne vojne pobjede otvara se problem upravljanja ogorčenim i na velike žrtve spremnim narodom. Međutim, Putin ne smije da dopusti sebi da izgubi rat u Ukrajini. Njegova moć, i međunarodna i unutrašnja u Rusiji, bila bi uništena. Zbog imperijalnog refleksa ruskog čovjeka Putin će još dugo imati podršku naroda da vodi rat. Gubici u ljudstvu neće odlučujuće uticati ni na podržavaoce ni na njega. General Žukov je formulisao rusku ratnu doktrinu koja važi stotinama godina: Nemojte da žalite ljudstvo, žene će ponovo narađati. Putin je kod Rusa probudio i azijatski refleks ponižene empatije, pa ima sve uslove da vodi dugotrajni razorni rat. Uprkos svemu, zbog nesrazmjere u resursima, rat protiv Zapada Putin mora da izgubi.
Da bi bijeg od Evrope uspio, Putin je morao da ojača azijatsku Rusiju na račun evropske. Sociolog Aleksandar Dugin snabdio ga je teorijom po kojoj Rusija treba svoju budućnost da traži udaljavanjem od Evrope i u novoj podjeli svijeta. Politikolog Sergej Karaganov razradio mu je spoljnopolitičku strategiju konstruktivne destrukcije međunarodnog poretka u kojem dominira Zapada, a Ruska pravoslavna crkva, koja ne može da izdrži utakmicu sa zapadnom granom hrišćanstva zbog toga što odbija da prihvati čovjeka kakvim ga Bog stvara, ubijedila ga je da su islam i Azija bliži ruskom pravoslavlju od Evrope.
Putin je javno potvrdio da je usvojio ova učenja i postao prvi ruski vladar za posljednjih 335 godina koji želi da Rusiju od Evrope preusmjeri prema Aziji. Krenuo je stopama Aleksandra Nevskog, ali pošto više nema mongolske imperije, suprotstavljanje Zapadu pokušava da ostvari uz pomoć njenog nasljednika - Kine. Međutim, dok su u vrijeme Aleksandra Nevskog mongolski Tatari bili samo nešto brojniji od ukupne populacije ruskih zemalja, današnja Rusija je petnaest puta populacijski manja od Kine, sa bruto nacionalnim proizvodom četiri puta manjim od kineskog. Drugim riječima, Rusija je sila šezdeset puta slabija od Kine i u savezu s Kinom mora imati mali uticaj. Pošto Kina dvadeset procenata svog proizvoda razmjenjuje sa Zapadom, a samo procenat i po sa Rusijom, Rusija mora skupo da plaća kinesku pomoć koja nije po volji Zapada. Stoga će i Putinova azijska doktrina doživjeti neuspjeh.
To znači da posljednjeg ruskog komunističkog diktatora u doglednoj budućnosti čeka neminovni poraz. To će donijeti slabljenje Hordine u korist evropske Rusije. Korist od toga imaće i Rusija i Evropa jer će biti i civilizacijski i ekonomski jače. Na kraju, ali ne i najmanje važno, to će ojačati i pravoslavlje jer će ga prinuditi na humanističku rehristijanizaciju. Osobito Srpsku i Rusku pravoslavnu crkvu koje su podržale zločine protiv čovječnosti Miloševića i Putina.
Bonus video:
