Krajem prošle godine Moris Čang, legendarni osnivač vodećeg tajvanskog (i svjetskog) proizvođača poluprovodnika, objavio je da je “globalizacija skoro mrtva”. U svijetu u kojem se funkcionisanje globalnih lanaca snabdijevanja remeti zbog kovida-19 i jačanja kinesko-američkog rivalstva, cijeli niz komentatora ponavlja to mišljenje, a mnoge kompanije su krenule u reorgranizaciju i počele da nabavljaju robu iz obližnjih zemalja. Ali, bilo bi pogrešno zaključiti da je globalizacija okončana. Mnogi detalji iz istorije objašnjavaju zašto to nije tako.
Globalizacija je jednostavno povećana međusobna zavisnost na međukontinentalnom a ne na nacionalnom ili regionalnom nivou. Sama po sebi ona nije ni dobra ni loša, ima mnoge dimenzije i, naravno, nije nešto novo. Klimatske promjene i migracije doprinose širenju čovječanstva po planeti još od kad su naši preci počeli da napuštaju Afriku prije više od milion godina; mnoge druge vrste radile su to isto.
Slični procesi uvijek dovode do pojačane biološke interakcije i međuzavisnosti. Kuga, koja počela u Aziji ubila je trećinu stanovništva Evrope u periodu od 1346. do 1352. godine. A kada su Evropljani stigli na zapadnu poluloptu u XV i XVI vijeku, njihovi patogeni desetkovali su dobar dio autohtonog stanovništva. O vojnoj globalizaciji može se govoriti bar od vremena Kserksa, a zatim i Aleksandra Velikog čije se carstvo zahvatalo tri kontinenta. I, razumije se, sunce nikada nije zalazilo u Britanskoj imperiji XIX vijeka. Paralelno su se na svim kontinentima širile velike religije - to je bila sociokulturološka forma globalizacije.
U savremenom dobu naglasak je na ekonomskoj globalizaciji - interkontinentalni protok roba, usluga, kapitala, tehnologije i informacija. Taj proces takođe nije nov, ali su se zahvaljujući promjenama u tehnologiji jako smanjili troškovi uzrokovani udaljenošću i zato je današnja globalizacija dublja i brža. Još u srednjem vijeku “Put svile” povezivao je Aziju i Evropu, ali on nije ni sličan kolosalnim razmjerama kretanja savremenih kontejnerskih brodova, da ne govorimo o internet-vezi koja omogućava povezivanje kontinenata u trenu.
Iako je u XX vijeku globalizacija posmatrana prvenstveno kao ekonomski fenomen, tokom 2000-ih ona je postala moderna, popularna riječ u politici (i to i kod njenih pristalica i kod kritičara). Kada su demonstranti u Davosu razbili prozore McDonalda u znak protesta protiv uslova rada u Aziji, bio je to primjer političke globalizacije.
Današnja globalizacija se očigledno razlikuje od one iz XIX vijeka, kada je evropski imperijalizam formirao značajan dio njene institucionalne strukture, ali je zbog visokih troškova znatno manji broj ljudi bio uključen u nju direktno. Zapadne kompanije počele su da se šire po čitavom svijetu još 1600-ih, a do kraja XIX vijeka globalni obim direktnih stranih investicija (SPI) iznosio je približno 10% svjetskog BDP-a. Do 2010. globalne SPI već su uključivale investicije nezapadnih kompanija a njihov zajednički obim bio je blizu 30% svjetskog BDP-a.
Godine 1914, uoči I svjetskog rata, stepen globalne međuzavisnosti bio je veoma visok i ona se odnosila na protok ljudi, roba i usluga. Bilo je i nejednakosti, zato što su se pogodnosti ekonomske globalizacije distribuirale neravnomjerno. Ipak, ekonomska međuzavisnost nije zasmetala krupnim trgovinskim partnerima da počnu rat jedan protiv drugog (upravo su ga zato ljudi u to vrijeme i zvali Veliki rat). Nakon četiri godine pogubnog nasilja i pustošenja nivo globalne ekonomske međusobne zavisnosti naglo je opao. Obimi svjetske trgovine i investicija vratili su se na nivo iz 1914. tek 1960-ih.
Može li nešto slično da se dogodi sada? Da, ako SAD s jedne, i Rusija ili Kina s druge strane, naprave grešku i počnu veliki rat. Ipak, ako isključimo tu nepredviđenu situaciju, sličan slijed događaja malo je vjerovatan. Bez obzira na sve priče o ekonomskom “rascjepu” između SAD i Kine, ti prekidi su za sada prilično selektivni i nepotpuni. Obimi svjetske trgovine robama i uslugama naglo su povećani nakon pada u 2020. godini, izazvanog kovidom, iako do njihovog obnavljanja nije došlo u svim pravcima podjednako.
Pošto Amerika podiže nove barijere, koje ometaju protok određenih roba posebne važnosti u Kinu i iz Kine, obim američkog uvoza iz Kine porastao je za svega 6% u odnosu na nivo prije kovida, dok je uvoz iz Kanade i Meksika porastao za više od 30%. Ispada da u američkom slučaju regionalizacija očigledno pobjeđuje globalizaciju u tempu postkovid oporavka. Ali ako pogledate pažljivije, vidjećete da je, bez obzira na pad udjela Kine u američkom uvozu sa 21% na 17% u periodu 2018-2022, obim američkog uvoza iz Vijetnama, Bangladeša i Tajlanda porastao za više od 80%. Te brojke jasno svjedoče da globalizacija nije mrtva.
Ovdje treba napomenuti da novi pravci azijske trgovine sa SAD u realnosti igraju ulogu posrednika za kinesku trgovinu. Amerika i njeni saveznici su, kao i do sada, duboko isprepletani sa ekonomijom Kine, što nikada nije bio slučaj sa SSSR-om u vrijeme Hladnog rata. Zapadne zemlje mogu da smanje svoje bezbjednosne rizike ako isključe kineske kompanije (npr. Huawei) iz učešća u izgradnji telekomunikacionih mreža 5G na Zapadu, ali da pri tom ne stvore prevelike troškove u potpunosti demontirajući sve globalne lance snabdijevanja.
Osim toga, čak i ako bi geopolitička konkurencija značajno ograničila ekonomsku globalizaciju, u svijetu bi svejedno bio sačuvan visok nivo međusobne zavisnosti zbog - ekološke globalizacije. Pandemije i klimatske promjene podložne su zakonima biologije i fizike, a ne politike. Nijedna zemlja ne može da riješi te probleme sama. Efekat staklene bašte u Kini može dovesti do visokih troškova zbog povećanja nivoa mora ili ekstremnih vremenskih prilika u SAD ili Evropi - i obrnuto.
Ti troškovi mogu biti kolosalni. Prema mišljenju naučnika, smrtnost u Kini i SAD prešla je uobičajeni nivo smrtnosti od pandemije kovida-19 (koja je počela u Vuhanu) za više od više od milion ljudi dijelom zbog toga što obje zemlje nisu sarađivale u borbi sa njom. Za uspjeh u borbi sa klimatskim promjenama ili budućim pandemijama mora se priznati postojanje globalne međuzavisnosti, čak i kad se to nekome ne sviđa.
Jedna od glavnih pokretačkih sila globalizacije su tehnološke promjene koje umanjuju značaj udaljenosti. Te promjene ostaju. Globalizacija nije završena. Možda je samo postala drugačija od one kakvu mi želimo.
Autor je profesor na Univerzitetu Harvard
Copyright: Project Syndicate, 2023.
Prevod: N.R.
Bonus video:
