Kombi firme Gea Tours nas je pokupio na periferijskoj benzinskoj pumpi do koje smo stigli taksijem. Sredovječni taksista je, saznavši da putujemo u Temišvar, rekao da idemo u najljepši grad na svijetu - tamo je živio 18 godina. Jede se živ što se vratio u Srbiju. Superlative koje upotrebljava u opisu grada pripisujem sentimentalnosti s kojom zrelost posmatra mladost.
Tih osamdesetak kilometara između dva grada nepremostiva su prepreka za srpske autobuse i vozove - ne postoji ni jedna redovna prekogranična linija između dva banatska grada. Kombi je kasnio sat i po. Vozač kombija, hiperaktivni plavokosi mladić sa tetovažama na nadlakticama, slušao je do iznemoglosti treš metal - tvrdometalni bendovi iz moje mladosti za njih zvuče kao šlageri. Na graničnom prelazu na kojem je vladala atmosfera meksičkog pograničnog sela iz vesterna vozač je pokupio naše pasoše i dao ih rumunskom policajcu. Kada mu je čuvar rumunske granice klimnuo glavom, što je bio znak da je provjera završena, vozač je stisnuo papučicu za gas i pojačao torturu svojom muzikom. Poslije pet minuta neko od nas je s nevjericom izgovorio: “Majstore, a naši pasoši?”. Trebalo je vidjeti vozačev razliven pogled. Zakočio je i taman htio da okrene na praznom putu, kada se u ravnici pojavi plava rotacija. Rumunski policajac mu je bez riječi pružio naše putne isprave i odmahnuo glavom.
U hostelu u kojem smo se smjestili dočekao nas je Florentin-Aleksandru Popa crnomanjasti namrgođeni gazda. Zašto nismo javili da kasnimo, i kakav je to način. Kada sam mu rekao da nemamo u Rumuniji internet te da je kašnjenje stvar neodgovornog prevoznika, a naročito kada smo naglasili da još nigdje na putovanjima nismo naišli na tako srdačan prijem, promijenio je ploču.
Sjutradan ćemo ćaskati na doručku uz kafu i rakiju, a na dan odlaska će nam pokloniti flašicu rumunske šljivovice.
Pričao nam je kako je bio na koncertima Bregovića i Bajage u Temišvaru, ljetovao je više puta u Budvi i voli Beograd. Preporučio nam je nekoliko dobrih kafana. Sudeći po Florentinu, skoro da nema mentalitetne razlike između Srba i Rumuna.
Heroj na štakama
Tog dana je Temišvar stenjao na 33 stepena u hladu. Ipak smo odlučili da pođemo do centra, udaljenog petnaestak minuta hoda. Odmorili smo se kod jednog spomenika.
Statua „Pobjednik“ je fascinantna bronzana skulptura koja, za razliku od istorijskih kič-poza junaka, predstavlja heroja sa invalidskom štakom i slomljenim mačem. Iza njega je na betonskom zidu ispisano „Eroii nu mor niciodată“ - heroji ne umiru nikada.
Autor je Konstantin Popović, vajar iz Bukurešta, koji imao isto prezime kao srpski teolozi iz Bukovine, gdje je u Černovcima od 1890. radila pravoslavna bogoslovija. Ovaj Popović je svoj spomenik bolnoj pobjedi nad Čaušeskuovim režimom vizuelno oslonio na satirične i pacifističke radove Žorža Grosa. Vajar je umro 1995, nekoliko godina nakon postavljanja skulpture i ostavio mene da, dolazeći Bulevarom Take Joneskua prema centru, svaki dan zastajkujem pred njegovim djelom i razmišljam o istoriji koja pomjera prezimena između naroda i donosi pobjede, često bolne, a još češće iznevjerene.
Čelebijinim tragom
Prvo što čovjek ugleda na prilazu centru je veliki kružni tok sa fontanom. Bastion Marije Terezije nalazi se lijevo od njega. Od devet petougaonih isturenih utvrđenja, koja su u 18. vijeku nastala kao dio gradskog bedema, samo je ovo ostalo. Budući da je Temišvar ove godine evropska prijestonica kulture, zidine od cigle su dotjerane, u njemu su sada fini kafei i galerije.
Istorijski izvori nam govore o izgledu gradskih bedema prije pobjede Austrijanaca nad Turcima. Čuveni osmanski putopisac Evlija Čelebija je 1660. ostavio zapis u kojem se kaže:
„Temišvar leži u močvarama rijeke Tamiš, kao kornjača u vodi. Četiri velika bastiona su njene noge, a unutrašnja tvrđava je glava. Ona je petougaona“. Mada je precizan, jer govori o močvarama a ne o rijeci, Čelebija doprinosi zabuni. Tamiš po kojem je grad dobio ime protiče petnaestak kilometara istočno od njega. Turski putopisac navodi da su bedemi od hrastovih stabala, povezanih pletenim prućem, zamalterisani i okrečeni u bijelo. Čelebija spominje devet muzičkih kapela, 200 topova te da čovjek, hodajući bedemom, može obići cijeli krug za sat vremena. Samo 56 godina poslije Čelebijine posjete Temišvaru, grad je 1716. u habzburškim rukama. Umjesto starih bedema nastaju novi sa bastionima od cigle. Ali put obilaska grada Čelebijinim stopama ostaje isti. Prolazimo kroz austrijsku tvrđavu i nekadašnjim gradskim zidinama, sada bulevarima, koji su u obliku prstena, po uzoru na Beč, obujmili grad krećemo prema Trgu pobjede.
Trg pobjede
Usput svratimo do pivnice koju nam je Florentin preporučio - Curtea Berarilor. Pivska bašta unutrašnjeg dvorišta okružena zidovima od cigle, a unutra atmosfera pravog pivskog podruma i - nefiltrirano pivo vrhunskog kvaliteta. To će se u Temišvaru ponoviti više puta. Ovdašnja piva polako izbijaju na evropski vrh.
Lijepo rashlađeni prošetamo do Trga pobjede. Sa jedne strane je karakteristična zgrada Temišvarske opere. Jedinstvena je u Evropi po tome što pored rumunske opere i pozorišta ima još i mađarsku i njemačku binu. Višejezična umjetnička zgrada odražava duh grada.
Najprije je 1875. izgrađena u renesansnom stilu, ali je tridesetih godina prošlog vijeka dograđena - na fasadi je arhitekta Duilju Marku, pod uticajem Musolinijevih građevina, podigao neku vrstu neovizantijske trijumfalne kapije. Za vrijeme pobune protiv Čaušeskua, revolucionari su okupljenom narodu govorili sa balkona. Tu su ubijeni prvi demonstranti. U Temišvaru je sve počelo, a Temišvarska deklaracija je prvi dokument o osnivanju demokratske Rumunije. Ne treba da čudi što je hibridna građevina simbol grada.
Kada se čovjek okrene i pogleda niz trg, shvatiće da se zapravo radi o raskošnom bulevaru sa kojeg je protjeran saobraćaj. Omeđen je sa obje strane reprezentativnim višespratnicama. Na samom kraju je Rumunska saborna crkva koja je izgrađena 1940. Izuzetno neobična građevina koja ima vizantijske elemente ali i stilske osobenosti moldavskih manastira, iznutra je takođe jedna od najzanimljivijih pravoslavnih crkava u kojima sam bio.
Tačno na sredini između Opere i Saborne crkve na jednom stubu rimska vučica doji Romula i Rema, mitske osnivače Rima. Musolini je poklonio vučicu Temišvaru 1926.
Tu su dvori Sibinjanin Janka…
Odmah do Trga pobjede nalazi se Dvorac Hunjadi. Danas je u njemu smješten Muzej Banata. Rijetko koje mjesto priča istoriju grada kao ovo. Banat je vidio mnoge vojske i gospodare. Prije dvadesetak vjekova Dačane je pokorio rimski car Trajan. Slijede Vandali, Goti, Gepidi, Sarmati, Konstantin Veliki, Huni. I tu nije kraj. Dva avarska vijeka, potom Kipčaci i Pečenezi pridošli iz azijskih stepa. Nakratko je gospodar bio Karl Veliki, u ravnicu se doseljavaju Vlasi, Bugari, potom Mađari. Pretpostavlja se da je avarska tvrđava bila na mjestu zgrade Opere. Mongoli pustoše Banat, mađarski kralj poziva njemačke koloniste u pustu zemlju. U prvoj polovini 15. vijeka Temišvar bilježi provalu bosanskog bega na čelu osmanske vojske u Banat. Ovamo se sa juga povlače Srbi. Tih decenija slavu je stekao Janoš Hunjadi, navodno vanbračni sin mađarskog kralja i vlaške plemkinje, koji je u srpsku narodnu poeziju ušao kao Sibinjanin Janko. Tri naroda - Srbi, Mađari i Rumuni smatraju da je njihovog porijekla. Jedno je ipak jasno - njegov sin će ući u istoriju kao mađarski kralj Matija Korvin. Kako god, ovaj velikaš je stolovao u Temišvaru i Beogradu. Poslije zemljotresa je 1447. obnovio palatu mađarskih kraljeva izgrađenu 1315. Ta građevina se danas zove Hunjadijev dvorac i najstarija je u Temišvaru. Nakon što su Osmanlije osvojile Temišvar 1552. dvorac je 162 godine bio sjedište temišvarskog paše. Zgrada je u ratovima više puta rušena, pa obnavljana.
Sa bočne strane se nalazi spomenik žrtvama u rumunskoj revoluciji 1989. koja je počela u Temišvaru. Tako se dva krvava vremena u rasponu od pet vjekova skoro fizički dodiruju. Kao na palimpsestu, na mojoj fotografiji sjećanje na žrtve posljednjih dana Čaušeskuovog režima ispisano je preko arhitekture italijanskog majstora kojeg je davno angažovao Hunjadi.
Erdeljski Beograd
Vratimo se do Opere, prođemo kroz najpoznatiju gradsku pješačku ulicu. Zove se Alba Julija po gradu koji su Srbi zvali Erdeljski Beograd. Glavni grad Transilvanije im je pružio utočište poslije neuspjelog ustanka protiv Turaka 1594.
Tako simpatična ulica sa raznobojnim kišobranima koji je pokrivaju imenom ukazuje na burnu istoriju. Uostalom, mnogo je takvih mjesta u Temišvaru.
Prođemo i preko Trga slobode, koji je u austrougarska vremena bio Paradni trg na kojem su se vršile garnizonske smotre. Na njemu je Stara vijećnica iz 18. vijeka. Prije nekoliko godina posjekli su staro drveće i zasadili novo. Počeli su da na trgu prave veliku binu i ređaju stolice.
Ovdje u samom srcu grada tokom godine se rado izvodi muzika - od džeza preko klasike do roka. Za razliku od ostala dva poznata trga u centru, koji su namijenjeni pješacima, na ovaj je moguće doći tramvajem.
Sunce zalazi iznad temišvarskih krovova i zvonika. I već se radujemo sljedećem danu - probudićemo se u gradu koji se Čelebiji bio nalik na kornjaču. Osmanlijama je trebalo sat vremena da obiđu krug oko grada, a nama cijeli dan.
Iza Trga ujedinjenja kod katoličke katedrale zavirimo u jedan lokal. Dvorište pretvoreno u baštu izgleda baš onako kakvim smo ga priželjkivali. I sam naziv - Pijani pacov (Drunken rat) obećava mnogo.
Ranije sam na Internetu vidio da hvale zanatsko pivo i atmosferu. Mrtvi umorni, odolijevamo iskušenju da sjednemo. Čekaju nas još dva temišvarska dana.
Odlazimo u hostel da proćaskamo sa Florentinom i da se ispružimo, nadajući se da će vrelina popustiti. Na leđima te kornjače otkrićemo još mnogo toga, ali o tome ću sljedeći put. Dolaze snovi prožeti rumunskim rečenicama sa komšijinog balkona. Zvuče kao italijanski u sočnom balkanskom duru.
Bonus video:
