Sudbina malih naroda zavisi od njihovih kulturnih vrijednosti

Kulturni svijet u mnogim zemljama se ovog jula oprašta od Milana Kundere, češkog, francuskog, zapravo velikog evropskog pisca.

Za mnoge čitaoce Kundera je prije svega pisac romana “Šala” i “Nepodnošljiva lakoća postojanja” koji su imali ogroman uspjeh donoseći autoru veliku popularnost. Opšta je konstatacija da Kunderini romani predstavljaju značajne etape evropske literature druge polovine XX vijeka.

S druge strane, a u intelektualnom smislu kompatabilno sa njegovim romanima, Kundera je, u stilu jednog od najvećih evropskih intekektualaca, autor zapaženih eseja, recimo “Iznevjereni testament” i “Umjetnost romana”. U ovom drugom je dragocjen osvrt na razvoj evropskog romana, posebno u kontkstu teme izazova sa modernim vremenima.

Refleksije u ovim radovima o odnosima literature, nauke, filozofije, istorije, politike izražavaju u isti mah erudiciju pisca ali i pomoć pred pitanjima “života koji je negdje drugo”, uz la sagesse de l’incertitud “mudrosti neizvjesnosti” (još jedna uspjela Kunderija sintagma).

Kundera je pisac, pjesnik, dramaturg koji je - kako podsjećaju kritičari - unio muziku u litetaturu.

On je unio - bez šale i lakoću pisanja - ako u ovoj rečenici posudimo i naslove njegovih slavnih romana - “Šala” i “Nepodnošljiva lakoća postojanja”.

Sin profesora muzike Milan Kundera je svoje prvo obrazovanje stekao u svijetu muzičke umjetnosti.

I knjiga “Susret” koja je izašla na Kunderin 80. rođendan je izazvala veliko interesovanje opisom mnogih ličnosti, umjetnika, pisaca starije generacije, njihovih junaka, ali i savremenih, među kojima i Danila Kiša.

Knjiga je napisana na francuskom jeziku, kao i veći dio njegovih romana, što je valjda i glavni argument francuskih kritičara koji Kunderu nazivaju “francuskim piscem českog porijekla”.

Radi se o knjizi, ipak, nove forme, u osnovi esejističke, u svakom slučaju, s visokim literarnim uzletima i intelektualnim refleksijamaa. U njoj dominiraju, u isti mah, velika Kunderina kultura i jednostavan, gotovo ležeran stil.

Kundera, naime, u knjizi opisuje i svoje susrete sa piscima, slikarima, muzičarima, filmskim rediteljima, pjesnicima. Radi se o uglavnom kratkim portretima u kojima su zajedno sjećanja, omaž, ponekad nostalgija - sto je i čest momenat u Kunderinim refleksijama. One su ponekada i kritički intonirane. Podsjetimo da francuska riječ iz naslova “rencontre” znaci susret, ali i sudar.

Sjećanja i opservacije su o Aragonu, Bretonu, Selinu, Rabeleu, Markesu, Kišu, Milošu, Feliniju, Anatolu Fransu, Solzenjicinu, Malaparteu... Radi se o svojevrsnom Kuderinom “ Panteonu”, kako navodi filozof Alen Finkelkraut u prikazu knjigu u “Nuvel Obserevateru”. U knjizu se nalazi i nekoliko Kunderinih zanimljivih političko-istorijskih opservacija.

Jedna od ideja vodilja knjige jeste Kunderin pledoaje za umjetnost i estetiku. “Kultura nije slobodno vrijeme, ona nas budi u nama samima.”

Mogu se sresti rečenice kojima se izrazava podozrenje prema političkim istinama i javnim angažovanjima koja su, prema autoru, riskantne za pisca, posebno ukoliko one postaju dio negovog književnog izraza. “Razmisljam o Solženjicinu - piše Kudera - bio je veliki čovjek. Da li je bio i veliki pisac? Kako bih to znao? Nijesam otvorio nijednu njegovu knjigu. Njegovi bučni javni stavovi (u kojima sam poštovao hrabrost) su me upućivale na utisak da unaprijed znam što ima da kaže”.

Ukratko, po Kunderi, mnogo više će nam pomoći da se snađemo, da upoznamo sami sebe, knjizevni likovi, recimo, Don Kihot, Jozef K, vojnik Švejk, nego objašnjenja angažovanih pisaca.

Neki kritičari, ipak, ukazuju da se ovdje radi o novim Kundrinim pogledima.

Iako se u dužem perodu povukao iz javnog života prošle godine je objavljena knjiga pod naslovom “Un Occident kidnappe” (izdavač Galimard), u engleskoj verziji “A Kidnappet West”, različito prevedena na drugim jezicima - na našem jezičkom području “Oteti Zapad”, kod Italijana “Zarobljeni zapad” (“Un Occidente prigioniero”, izdavač Adelfi).

Ova kratka knjiga od 86 stranica sadrži dva starija Kundurina eseja. Prvi je zapravo Kunderino izlaganje na Kongresu pisaca Čegoslovačke jula 1967. Po opštoj ocjeni riječi pisaca izgovorene na Kongresu u Pragu - koji se odražava negdje odmah nakon javnog pisma Solženjicina upućenog sovjetskim vlastima o cenzuri u toj zemlji - su predstavljale na neki način uvod u “Praško proljeće” 1968. god.

Kunderino izlaganje na kongresu je objavljeno u poznatom francuskim časopisu “Moderna vremena” već aprila 1968. pod naslovom “Kultura i nacionalno postojanje”.

Drugi esej u knjizi je prvobitno objavljen u časopisu “Debata” 1983, kada je Kundera već uveliko u Francuskoj, a pod naslovom “Kidnapovani Zapad ili Tragedija Evrope”.

Jedna od poruka je da sudbina malih naroda zavisi od njihovih kulturnih vrijednosti. Preživljavaju - kazao je Kundera tom prilikom - oni narodi koji se kulturom mogu oduprijeti “vandalima” spolja i ideologijama unutar sistema.

Ovdje dolazimo do kompleksnog i kontoverznog pitanja Kundere i politike. Do takođe složenog odnosa pisca i domovine.

Iako eminentno pisac, umjetnik, konteksti istorije i politike nisu prošli pored njega, niti je to vjerovatno bilo moguće, posebno u životu blizu “Gvozdene zavjese”.

Avantura komunizma u Čehoslovačkoj ga, dakle, nije mimoišla, primarno njena idealistička dimenzija. Uprkos vođama koji su - a kasnije se to moglo bolje uočiti - više poznavali i cjenili Makijavelija nego Marksa.

Naime, kao mlad i u ne kratkom periodu Kundera je bio član KP Čehoslovačke, a to vrijeme će kasnije objasniti u “Les monde des Livres” 1984. ovako:

“Kumunizam me je oduševljavao isto kao Stravinski, Pikaso i nadrealisti”.

Sovjetska intervencija i gušenje silom “Praškog proljeća” 1968, su događaji koji su i za njega označili kraj poslednjeg pokušaja građenja “socijalizma s ljudskim licem”. To je i početak zauzimanja otvoreno kritičkog stava o jednoj iluziji istorije, možda plemenitoj iluziji, nakon čega će uslijediti život emigranta u Francuskoj.

Tako Francuska postaje njegova druga domovina u kojoj je živio od 1975, a pisanje na francuskom jeziku jeste nezaobilazna, ne samo životna epizoda, već jaka intelektualna i kulturana deteterminata.

Činjenica da su češki prevodi Kunderovih romana na francuskom jeziku upadljivo kasnili, pa i godinama, govorilo je da u havelovskoj, ponovo politički slobodnoj Češkoj su ostali najblaže rečeno nesporazumi, a neko bi to nazvao - svođenje računa o prošlosti. Da li i zbog ljubomore na “našeg”, pritom i uspješnog, u drugoj, većoj sredini?

Čak i sa pakovanjem afera iz mladosti koje su trebalo da diskredituju Milana Kunderu, baš u trenutku njegove najveće književne slave.

Naime veliki publicitet, ne samo u Češkoj, već i evropskoj, pa i americkoj javnosti, imala je “afera Kundera” kojom je pokrenuto pitanje - da li je slavni česki pisac u mladosti sarađivao sa nekadašnjom tajnom českom policijom StB. Modernistu u Evropi je trebalo prikazati kao kolaboracionistu (policije) kod kuće.

“Dokument” koji je trebalo da prikaže Kunderu kao informatora tajne staljinističke službe objavio je češki politički nedjeljnik “Respekt”, 13.oktobra 2008. Radi se, zapravo, o izvjestaju Istraživačkog instituta koji finansira česka drzava, što je sve dodatno izazvalo zbunjenost u javnosti. (Detaljno o aferi, pa i samom zapletu iz verzije policijskog zapisnika sam opširno pisao u knjizi “Na putu za Damask”)

Nepodnošljiva lakoća podmetanja? Šala?

Bilo je uočljivo da policijski dokument po zapletu, obrtima, dinamici - dakle, po dramaturgiji - mogao bi biti predmet neke uspjesne Kundurine priče. Naime, ako se ova afera pokazala kao policijska montaža - a po svemu sudeći jeste - treba priznati da među sastavljačima lažnih dosijea u tajnim službama ima autora takve imaginacije da bi im i pravi pisci mogli pozavidjeti na razigranosti mašte.

Po izbijanju afere, nije se čekalo dugo na Kunderinu javnu reakciju, koja kratko glasi: “Moja memorija me ne vara. Nisam radio za česku policiju. Ovo je pokušaj ubistva pisca sa svim pratećim posljedicama...”

Odgovorni u Českom institutu su ponavljali da je dokumenat autentičan.

I među onima koji su skloni da povjeruju u policijsku verziju, postoje razlike u ocjenama. Jedni osuđuju saradnju sa tajnom policijom kao nemoralnu, posebno saradnju pisca koji je stekao slavu pisanjem protiv totalitarne svijesti i nedemokratskih režima. Drugi, nešto manje stogi, tražili su razumjevanje za mladog čovjeka koji utopistički vjeruje u komunističke ideale - objašnjavaju da je prijavljivanje agenta iz “imperijalističkih zemalja” tada bila patriotska obaveza.

Treći, naročito u Francuskoj, gdje su mnogi intelektualci digli glas u odbranu Kundere, s pravom ukazuju na neodrživost verzije iz policijskog dokumenta. Podsjećaju na bazični metod falsifikovanja prilikom sastavljanja policijskih dosijea, u kojima se već u prvoj verziji kriju imena pravih informatora, pritom izmišljajući druga, često baš onih ljudi koje iz etičkih raloga ne bi nikada pristali na mučnu ulogu policijskih doušnika. U Kunderinom slučaju bilo je dosta razloga i za naknadnu obradu dosija, dakle, u periodu njegovog disidentsko-emigrantskog perioda, kada ga je zvanična vlast u Pragu smatrala državnim neprijateljem. A jedan francuski akademik, u kontekstu nastale afere, je postavlio ironično pitanje - da li bijedne dosijee policijskih tajnih službi sada treba uzimati još i kao izvor istorijske istine.

Ako bi nastalu situaciju pokušali staviti u nešto slobodniji, literarni kontekst, možda bi se sve moglo vidjeti kao novi kafkijanski proces u Pragu. Kundera kao gospodin K.?

Sumirajući mnoge stvari koje su mu se dogodile u životu Kundera je znao i da se našali, ponavljajućo da je rođen 1. aprila, “što je u mom životu izgleda imalo i metafizičko značenje”.

U svakom slučaju u svojim romanima, koji predstavljaju suštinu njegovog stvaralaštva, Kundera je omogućio visoko razumjevanje XX vijeka - ne teorijskim putem, nego književnim, dakle visoko estetičkim kriterijumima.

Kompleksan je i Kunderin odnos sa Francuskom. Iza velikog i recipročnog poštovanja češki pisac francuskog jezika je bio predmet različitih objašnjena. Pored onih visoko i dominantno uvažavajućih, bilo je i drugih sa izvjesnim teškoćom razumjevanja velikog pisca.

Neko bi mogao zaključiti da pisaca iz Srednje Evrope, pa i “slovenske duše”, dakle komleksnog pisca iz Moravske nije lako, niti moguće do kraja dešifrovati u zapadnom svijetu racionalnosti.

Ostaje život, drugi život pisca, onaj poslije smrti. Dakle, kritičko vrednovanje pisca i njegovog djela. Već sada znamo da u njemu ostaje nesporno nasljeđe visoke kulture.

Izučavaće ga vjerovatno jednog dana i kunderolozi, možda i u komparacije dvojice K. iz Praga. Vremenom moguće i u nekoj kafkalogiji i kunderologiji. U svakom slučaju Kafka je bio velika tema i inspiracija Milana Kundere.

Ili će se možda i u nezvjesnom drugom životu pisca, kao uostalom i onom prvom, pojaviti neki “iznevjereni testament” - da se opet poslužim jednim naslovom Kunderinog djela. Njegovi naslovi su “lakoćom postojanja”, ostali slavni i kao takvi široko upotrebljavani.

Od Kundere se oprašta i prostor Jugoslavije, zemlje u kojoj su još 1984. objavljena njegova sabrana djela - sarajevska izdavačka kuća “Veselin Masleša”.

Radi se o zemlji, “Jugoslaviji koja će zatvorenih očiju hrliti u svoju propast”, kako Kundera piše u divnim i uzbudljivom sjećanju na Danila Kiša, u knjizi “Susret”.

Vjeran Rableu i nadrealistima koji su pretura po snovima

(Odlomak o Kišu iz Kunderine knjige)

Prelistavam knjigu Danila Kiša, jednu staru knjigu refleksija, i imam utisak da se ponovo nalazim u bistrou blizu Trokadera, gdje sjedim naspram njega koji mi govori svojim oporim i tako snaznim glasom kao da mi nešto zamjera. Među svim velikim piscima njegove generacije, Francuzima i stranacima, koji su osamdesetih godina živjeli u Parizu, on je bio najdiskretniji. Izvjesno, najdisktretniji. Boginja zvana “Aktuelnost” nije našla razloge da svoje reflektore usmjeri na njega.

”Ja nijesam disident “, piše. Nije bio čak ni prognanik. Putovao je slobodnao između Beograda i Pariza. Bio je samo “buntovni pisac koji je dolazio iz jednog nestalog svijeta Srednje Evrope”. Iako nestao, taj svijet je u sebi koncentrisao, tokom Danilovog života (umro 1989), dramu Evrope. Jugoslavija: jedan dug rat (pobjednički) protiv nacista; Holokaust koji je progonio, naročito Jevreje Srednje Evrope (među kojima i njegovog oca); komunistička revolucija, koja odmah nastavlja s dramatičnim prekidom (takođe pobjedonosnim) sa Staljinom i staljinizmom. Iako označen ovom istorijskom dramom i on nije nikada žrtvovao svoje romane politici. Tako je mogao osjetiti ono najužasnije: nestale sudbine još od rođenja; tragedije bez glasa.

Bio je saglasan s Orvelovim idejama, ali kako je mogao voljeti 1984, roman u kojem veliki tužitelj totalitarizma objašnjava ljudski zivot jedino političkom dimenzijom, upravo kao što su to objašnjavali svi Maoi svijeta? Protiv ovakvog izravnavanja ljudske egzistencije, pozivao je u pomoć Rablea, njegove ludorije, i nadrealiste koji su pretraživali po podsvjesti i snovima.

Prelistavam ovu staru knjigu i čujem njegov opor i snažan glas:

”Nazalost, onaj superiorni tonalitet francuske književnosti koji je imao svoj početak sa Vijonom, je nestao”. Čim je to shvatio, postao je jos vjerniji Rableu, nadrealistima koji su “pretrazivali po snovima”, Jugoslaviji koja je zavezanih očiju takođe žurila u svoje nestajanje.