Od mnogo determinanti Njegoševog djela, čini nam se, u konceptu i kontekstu ovog prikaza, najbitnijim i najzagonetnijim njegovo trajanje kroz vrijeme, njegov jak uticaj na naraštaje, posebno crnogorske, i to sve intenzivnije kroz “vjekove dublje”.
Kako objasniti ovaj fenomen?
“Luča mikrokozma” i “Gorski vijenac” potekli su sa dva različita izvora i tekli odvojeno, skoro paralelno, mada savremena istraživanja pokazuju da ih povezuju mnoge veze i mostovi, naročito originalnost i eruptivnost Njegoševe poetike.
“Gorski vijenac”, mlađi, a stariji od “Luče”, štampan je na početku 1847. godine u jermenskoj štampariji u Beču u 600 primjeraka. Nad njim, nad svakim stihom, bdio je sam pjesnik, uz podršku svog sekretara M. Medakovića, o čemu svjedoče brojne intervencije na tekstu, do početka štampanja.
Prvi primjerak je već 16. februara 1847. upućen Ljudevitu Gaju u Zagreb, s pjesnikovom posvetom, a još oko 150-200 primjeraka darovano je javnim i kulturnim poslenicima, od Trsta do Moskve i od Beča do Napulja.
Oko 400 primjeraka ostalo je za čitaoce. Koje? Njegoševo pleme u “srcu tame” 19. vijeka, neopismenjeno “snom mrtvijem spava”.
Najpoznatiji istraživač i komentator “Gorskog vijenca” bio je Milan Rešetar, čiji su komentari objavljeni u deset izdanja, od 1890. do 1940. godine. Za Rešetarova života nijesu se pojavljivali drugi, zasebni komentari, a kasnije su ih objavljivali Trifun Đukić, Đuza Radović (Zagreb), Vuko Pavićević (Cetinje), Salko Nazečić (Sarajevo), Antun Barac (Zagreb), Risto Dragićević (Titograd) - svi 1947, povodom 100. godišnjice “Gorskog vijenca”. Navedena izdanja su bila potpuna afirmacija ovog djela, njegovog značaja za južnoslovenski prostor i najava novog posvećenika Njegoševom djelu, Slobodana Tomovića u drugoj polovini 20. vijeka.
“Luča mikrokozma” starija, a mlađa, po pojavnosti, od “Vijenca”, objavljena je 1845. godine i čitav vijek se skrivala u bibliotekama velikih centara i rijetkih pojedinaca. Imala je malo čitalaca, a na to je, pored enigmatičnog naslova i opšte predstave o djelu kao religioznom, uticao sud neprikosnovenog arbitra Jovana Skerlića: “Religiozno-istorijski spev ‘Luča mikrokozma’, epopeja o stvaranju sveta i čoveka, borbe Satane protiv Boga i čoveka, jeste njegov najmanje originalan velik rad. Njegoš je čitao Miltonov raj i očevidno se nadahnuo njime u pisanju ovog speva slične sadržine”. Skerlićev stav uticao je da se “Luča” smatra religioznim spjevom cetinjskog vladike, a na njeno udaljavanje od čitalaca uticale su i turbulentne društvene promjene s kraja 19. i tokom prve polovine 20. vijeka.
Međutim, od druge polovine 20. vijeka ocjena i pozicija djela “Luča mikrokozma” postala je sasvim drugačija, a nerijetko su iskazivana mišljenja da je ona vizionarsko djelo o vječitoj borbi u čovjeku, na zemlji, na nebu i u vaseljenama. Bog i Satana su samo metafore tih antagonizama, a tama i svjetlost, smrt i život, zlo i dobro, njihovi oblici.
“I cijeli ovi besporeci
po poretku nekome šljeduju”
Danas, kada se relativizuje Ajnštajnova teorija relativiteta, još više Darvinova, kada se nagađa o (ne)životu u dalekim sazvježđima i ne zna ništa o početku i kraju kosmosa (i da li ih uopšte ima), “Luča” se, i mimo volje čitalaca ili istraživača, pojavljuje u novom svjetlu, sa novim, proročkim značenjima.
Ovaj čvor, mnogo složeniji i tvrđi od Gordijevog, nije mogao da se mačem rasiječe. Čvor smisla postojanja i prolaznog trajanja.
“Božanstvo kao svjetlosni okean, ognjište ili disk, duša kao iskra ili zraka, to je središnja filozofska i središnja estetska misao Njegoševa”, pokušava da rebus riješi Anica Savić Rebac.
Gorostas lovćenski je shvatio da je ključ tajne, smisao svega postojećeg - svjetlost, ona u kosmosu, kao i njen odraz, ona u čovjeku: duh i duša. Nekako to zvuči poznato i blisko poslije planetarne eksplozije nauke i činjenice da je čovjek čestica ništavila čije postojanje zavisi od dva-tri stepena jačeg ili slabijeg intenziteta svjetlosti, čak i od ćudi, takođe sićušne planete, ogorčene na čovjekovo gazdovanje njome.
Zabludu o efemernosti “Luče mikrokozma” potiskivali su i potisnuli brojni kritičari, istraživači, naučnici, filozofi, teolozi, esejisti, tražeći odgovore na davno postavljena pitanja o evoluciji, misticizmu, dijalektici, kosmogoniji, preegzistenciji, dualističkoj filozofiji i Njegoševom odnosu prema njima i njihovoj poziciji u strukturi spjeva.
Velik je broj značajnih ličnosti koje su istraživale “Luču” i nadahnjivale se njome, od Alojza Šmausa do Isidore Sekulić, Dušana Nedeljkovića, Slobodana Tomovića…
Fenomen svjetlosti se, pored kritičara, filozofa i fizičara, našao u žiži interesovanja slikara i teoretičara umjetnosti. Novijim istraživanjem palete Petra Lubarde naglašeni su dominacija svjetlosti i njegova inspiracija crnogorskim kamenom i simbolikom “Luče”, a naročito u vječnom sukobu tame i svjetlosti.
Svjetlost, iskra, luča, “Luča mikrokozma” čekaju nove poštovaoce i tumače njihovih slojeva i njihove zemaljske i kosmičke prirode.
Sve će se vremenom saznati, osim tajna kako je jedan čovjek, bio on vladika, pjesnik, “pustinjak cetinjski”, svejedno, osjetio i doživio ovakvu refleksiju svjetlosti i kruženje svjetova, iz osame i sjenki hladne Biljarde?
Možda ta svjetlost ipak potiče od čovjeka!
Bonus video:
