Uoči junskih izbora za Evropski parlament, očigledna je namjera nativističke desnice da poveća svoju zastupljenost na kontinentu, a posebno u ključnim zemljama. Talas šovinizma prevaljuje put od Portugala do Skandinavije, ali su njegov glavni pokretač stranke krajnje desnice u pet ključnih zemalja EU koje su nacionalističku politiku odbacile prije više od 70 godina.
U Italiji je Đorđa Meloni, političarka s neofašističkom prošlošću, premijerka od 2022. i još uživa popularnost. U Holandiji je stranka radikalnog ksenofoba Gerta Vildersa osvojila prvo mjesto na izborima u novembru prošle godine i ne gubi popularnost iako nije uspjela da dobije dovoljnu podršku drugih partija da formira vladu.
U Francuskoj, stranka “Nacionalno okupljanje” Marin le Pen vodi u anketama - podržava je skoro 30 odsto birača. U Belgiji krajnje desničarska partija “Flamanski blok” bilježi vođstvo u anketama. U Njemačkoj je druga po snazi stranka Alternativa za Njemačku (AfD). Među prvobitnim članicama EU, samo mali Luksemburg može da se pohvali očuvanjem jake centrističke politike.
Neke od ovih partija jedva skoro da i ne kriju svoje rasističke agende, a druge su uspjele da steknu reputaciju uglednih konzervativaca. Meloni se pokazala kao prozapadna u svojoj spoljnoj politici i djeluje pragmatično u rješavanju svakodnevnih unutrašnjih pitanja. Njena umjerena strategija bila je toliko uspješna da je Le Pen sada otvoreno kopira. S druge strane, stranka AfD, od kako joj popularnost raste, postaje sve ekstremnija.
Pa ipak, kada su Đ. Meloni nedavno pitali koji su to zajednički faktori koji doprinose usponu krajnje desnice širom Evrope, ona je otvoreno odgovorila: “Očigledno je da evropski odgovori na očekivanja građana nisu djelotvorni”.
Ali da li je to tako? Imigracija, ekonomske teškoće i rastuća nejednakost su ono što birače obično gura ka ekstremima, ali su se posljednjih godina ovi problemi donekle stišali. Broj tražilaca azila je sada znatno ispod prosječnog nivoa u protekloj deceniji, a evropska društva su, bez većih kontroverzi, prihvatila milione ukrajinskih izbjeglica.
Rezultati istraživanja javnog mnjenja ne mogu se objasniti ni ekonomskim faktorima. Iako je inflacija smanjila kupovnu moć (posebno u Italiji i Njemačkoj), EU je bila u mnogo težim ekonomskim uslovima nakon finansijske krize 2008. godine. Danas je u većini zemalja EU nivo zaposlenosti na rekordno visokom nivou tokom nekoliko decenija (uključujući zemlje osnivače Unije), a čak je i nejednakost donekle smanjena. U Francuskoj, Džini indeks (kojim se mjeri nejednakost prihoda) opada od 2010, a većina drugih ključnih zemalja EU pokazuje sličan trend.
Razlozi za ekonomsko i političko nezadovoljstvo uvijek se nađu. U Holandiji neki glasači strahuju da će imigranti postati teret za sistem socijalne zaštite i dodatno otežati dobijanje smještaja u socijalnim stanovima, kojih je ionako veoma malo. Italija već dugo pati od ekonomske stagnacije i slabog rasta, a Njemačka počinje da liči na “bolesnika” globalne ekonomije.
Drugim riječima, mora da postoje neke druge podvodne struje zbog kojih nacionalistička desnica biračima izgleda privlačnije. I evo jednog traga: većina partija krajnje desnice (bez obzira na to podržavaju li Rusiju ili ne) počela je primjetno da raste nakon što je Vladimir Putin naredio napad na Ukrajinu. Ovo je možda izazvalo reakciju koja prevazilazi neposredni osjećaj nestabilnosti: Evropljani su shvatili da bi politički poredak nastao poslije Hladnog rata potencijalno mogao da se uruši.
Evropska politička ustrojstva uvijek je crpila svoju legitimnost ne samo iz moći ili institucija, već i iz zajedničkih vrijednosti. Barem od Bečkog kongresa (1814-1815), “ujedinjujuća snaga” u evropskoj politici, prema mišljenju Henrija Kisindžera, bila je kolektivna vjera u ideale sistema koji je na snazi. Shodno tome, politički poredak u Meternihovoj Evropi počivao je na moći monarha koji su se saglasili da je neophodno potisnuti buržoaske ideale. Nasuprot tome, u Evropi poslije Versajskog sporazuma (1919) nikada nije bilo mnogo ideološkog jedinstva ili zajedničkog osjećaja legitimnosti, što se završilo apsolutnim haosom svjetskog rata.
Poslije II svjetskog rata, ujedinjujuća snaga se vratila u (Zapadnu) Evropu u vidu Hladnog rata: cilj je bio da se minimizira uticaj SSSR-a i nastavi stabilna, makar i spora, ekonomska integracija. Nakon pada Berlinskog zida 1989. godine, stvaranje ujedinjene (politički i ekonomski liberalne) Evrope postalo je misija. Evropljani su čak povjerovali da mogu da utiču na cijeli svijet kroz “briselski efekat”, regulatorni sistem koji bi, u cilju obezbjeđivanja jednostavnosti ekonomske interakcije, i druge naveo da se prilagode standardima sistema EU. Generalna strategija Unije odražavala je osnovne vrijednosti računajući da će ih, kad shvate da im one donose stabilnost i prosperitet, prihvatiti i građani.
Sada, međutim, Putinov rat protiv Ukrajine, haos na Bliskom istoku i izgledi da se Donald Tramp vrati u Bijelu kuću potkopavaju temelje evropske stabilnosti. Osjećajući tektonske promjene, birači se okreću strankama koje se tradicionalno ne identifikuju sa sistemom. Strah da se poredak nastao nakon 1989. raspada naveo je glasače da se zapitaju: “Da li smo zaista na pravoj strani istorije kao što nam je rečeno? Nismo prevareni?”
Nedavne geopolitičke promjene oslabile su percipiranu legitimnost sistema. Napad Rusije na Ukrajinu jasno je stavio do znanja da je Evropa samo djelimično suverena, a tzv. “briselski efekat” nije materijalizovan, na primjer, u vidu globalnog prelaska na nulti efekat staklene bašte. Druge velike zemlje ignorišu tvrdnje Evrope o njenom liderstvu u borbi protiv klimatskih promjena jer znaju da ona nema potrebne tehnologije. Kada je riječ o migracijama, EU već dugo ne uspijeva da uobliči zajedničke pristupe problemu sa zemljama porijekla migranata.
Da, ponekad se čini da nativisti poput Meloni postaju umjereniji kada dođu na vlast. Ali, u suštini, oni ne prihvataju vrijednosti sistema i zapravo ih suptilno mijenjaju. Meloni se predstavlja kao smirena, urbana, artikulisana i proukrajinski nastrojena, a ipak tiho popunjava svaku moguću birokratsku poziciju onima koji su lojalni. Ona takođe pokušava da pogura ustavnu reformu koja liči na pokušaj da se preuzme više vlasti (ona ozbiljno smanjuje ovlašćenja predsjednika i parlamenta), i razvija saveze sa kontroverznim figurama kao što su francuski ksenofob Erik Zemur i španski lider krajnje desnice Santjago Abaskal. Konačno, ona je u dobrim odnosima sa mađarskim premijerom Viktorom Orbanom, iako kritikuje njegove proruske sklonosti.
Model Đ. Meloni liči na šablon za dolazak desnih nacionalista na vlast i posljedično mijenjanje EU iznutra. Međutim, ako je suština zaokreta Evrope ka krajnjoj desnici u geopolitičkoj nestabilnosti, onda oni koji se bore protiv toga treba da shvate da se EU ne može braniti oslanjanjem na status quo. Oni će morati da dokažu da očuvanje bezbjednosti i suvereniteta zahtijeva još veću političku integraciju.
Autor je glavni urednik Corriere della Sera
Copyright: Project Syndicate, 2024. (prevod: N. R.)
Bonus video:
