Muzejski hlad

Staro sajmište je u ponedjeljak ujutro jedno od najmirnijih mjesta u gradu. Prolazim ispod Brankovog mosta. Na drugoj obali budi se velegradska košnica. Ovdje, na šetalištu kraj Save, tu i tamo promakne neki sportski entuzijasta. Iako je rano, sunce je već nemilosrdno. Iza restorana Nacionalna klasa prelazim ulicu i prilazim Muzeju savremene umjetnosti. To je jedna od građevina koje su mi se oduvijek dopadala.

Kažu da je oblik građevine nastao po uzoru na polimorfni kristal, sačinjenim od šest kubusa sasječenih uglova. Bijeli mermer i staklo. Projekat arhitekata Ivana Antića i Ivanke Raspopović, za koji im je na dan otvaranja Muzeja 1965. dodijeljena Oktobarska nagrada Beograda sve do danas izgleda savremeno, njegov skladan i radikalan modernizam kao da odbija da ostari.

Park skulptura jugoslovenskih umjetnika oko Muzeja ujedno je i omaž jednoj zemlji i kulturnom prostoru koji se rascjepkao.

Najprije me zainteresuje figura humanoida koji podsjeća na vanzemaljca. Priđem bliže i ustanovim da se radi o umjetničkom djelu Matije Vukovića iz 1962. koje se zove „Rudar“. Ovaj srpski vajar je svojim skulpturama zaista ostavio prepoznatljiv trag na mnogim mjestima na kojim sam bio. Sjećam se njegovih radova iz Vrnjačke Banje, ili iz Kragujevca - tamo je njegova skulptura postavljena na mjestu sa kojeg je krenula prva Titova štafeta.

Nešto dalje me privlače dvije neobične skulpture. Shvatam da su se prije sedamdesetak godina avangardistički postupci poslije raskida sa doktrinom socijalističkog realizma začuđujuće raskošno razvili baš u vajarstvu.

Ivan Sabolić je svoje Koritarke stvarao u periodu od 1957. do 1960. Znam da je koritar čovjek koji izrađuje korita, te da novoj generaciji vjerovatno valja objasniti šta je korito. Ali to nije važno za ove Koritarke. One su toliko stilizovane da izgledaju kao bića sa druge planete, a ne kao žene koje nose korita na glavi.

Sjetim se da je Sabolić autor najpoznatijeg tuzlanskog spomenika koji je podignut u čast husinskim rudarima i njihovoj pobuni. Tako se tog jutra ukaže jaka tematska veza između Vukovića i Sabolića, vidljiva vjerovatno samo meni.

Bilo je još zanimljivih radova oko Muzeja, ali ja sam jutros riješio da ga vidim iznutra. Tu me čekaju pet izložbenih nivoa povezanih stepenicama. Rekonstrukcija ovog arhitektonskog bisera trajala je neobično dugo - od 2008. do 2017.

Portir me moli da sačekam, koleginica koja pušta posjetioce u Muzej još nije za pultom. Nigdje nikoga. Pitam portira da li sam jedini posjetilac. On kaže da ih ima još dvoje, gore na spratovima.

Zdanje se kupa u svjetlosti koja dopire kroz velike prozore. Odmah osjećam dobru energiju ovog mjesta. Stiže i dama koja zna šta danas vrijedi da se pogleda. Izložba Mikelanđela Pistoleta „Preventivni mir“, a nivo iznad pregled stvaralaštava protokonceptualiste Vladana Radovanovića.

Formula stvaranja

Mikelanđelo Pistoleto je prošlog ljeta napunio devedesetu. Bogat umjetnički život italijanskog akcionog, konceptualnog umjetnika i teoretičara umjetnosti sažet je u beogradsku izložbu “Preventivni mir”. Suočio sam se sa njegovim najpoznatijim djelom odmah poslije savladavanja prvog stepeništa u Muzeju.

Artefakt koji zatičem spada u najčuvenija djela umjetničkog pravca koji se zove Arte Povera - siromašna ili jadna umjetnost. Nastala je krajem sedamdesetih godina prošlog vijeka na sjeveru Italije. Umjetnici su počeli da koriste banalne, svakodnevne materijale i predmete.

Kultno djelo „Venera od krpa“ učinilo je ime Mikelanđelo Pistoleto svjetski poznatim. Boginja Venera naspram brda odbačene odjeće - instalacija je sve aktuelnija. Klasična ljepota u civilizaciji koja se guši u sopstvenom otpadu.

Pistoleto je sin restauratora iz Torina, od malena je bio suočen sa finim zanatskim vještinama i poznavanjem umjetničkih tehnika. Ali je izabrao neobičan put. Njegovi autoportreti su predstavljali spoj različitih materijala, ofset štampe, fotografije ili kolaža na čeličnim pločama koje su zapravo ogledala.

Kad smo već kod kolaža - svi ih zamišljamo kao ravnu površinu na kojoj umjetnik kombinuje različite materijale.

Međutim, Pistoleto nam pokazuje da to ne mora biti tako.

Još od kraja šezdesetih umjetnik se bavi sferičnim kolažima od novina. Čuveno je postalo kotrljanje lopte napravljene od novinskog papira ulicama Torina, koje je izvedeno godine 1967.

Beogradska lopta je izrađena specijalno za ovu izložbu od beogradskih štampanih proizvoda. Tri metra u prečniku, nije predviđena za kotrljanje. Mada bi popljuvane beogradske ulice, ukrašene psećim izmetom bile idealna staza za umjetnikovu novinsku kuglu. Tek tada bi postala suštinski istinita.

Mikelanđelo Pistoleto je u svom teorijskom radu došao do “Formule stvaranja”. Nju je izveo iz matematičkog simbola za beskonačno. Ta na bok oborena osmica prepoznatljiva je u nekoliko njegovih radova na izložbi.

Simbol zatičem kao neku vrstu lustera od ponjave ili kao šaru na tepihu. Vraćam se tabli na kojoj je prikazana “Formula stvaranja”. Umjetnost u potrazi za ovakvom formulom neminovno poprima metafizički karakter.

Put od matematičkog simbola za beskonačno do modifikovane Formule stvaranja odveo je umetnika širom svijeta. U ranim fazama, od 2021. godine, izlagana je u Bolonji, Šangaju, Ljubljani i na drugim mjestima. Umjetnik je ovaj rad razvijao u dijalogu sa naučnikom Gvidom Tonelijem. Na ekranu ispod table vrti se objašnjenje Formule. Nisam siguran da je do kraja razumijem. Ali nije važno. Utješno je da postoji.

Muzičar kao protokonceptualista

Penjem se iz Pistoletovog svijeta u svijet Vladana Radovanovića. On je rođen oko pola godine prije italijanskog umjetnika, a preminuo je prošle godine. Njegov značaj za savremenu jugoslovensku umjetnost je od šezdesetih rastao iz decenije u deceniju. Pritom je Radovanović imao formalno muzičko obrazovanje, što mu je vjerovatno pomagalo da svijet vidi drugačije od njegovih kolega koji su obrazovani na likovnim akademijama.

Nakon što je diplomirao kompoziciju na Muzičkoj akademiji u Beogradu, sve do početka sedamdesetih predavao je u muzičkoj školi. Već 1958. sa još nekoliko umjetnika osniva grupu Mediala, koju napušta 1969. Osnovao je i vodio Elektronski studio Radio Beograda. Eksperimentiše sa muzikom za traku od 1961, pet godina kasnije postaje pionir eksperimentalne elektronske muzike kod nas, kompjutere upotrebljava od 1976.

Međutim, njegov san o stvaranju sinestezijske umjetnosti, koja bi zaokupila sva čula, odvodi ga i vizuelnim umjetnostima. Počelo je bilježenjem snova, ideja, zamisli koje ne liče na dotadašnju umjetničku praksu. Neke od snova je vizuelizovao.

Sam Radovanović kaže da je za njega ključna bila godina 1953. kada je iskoračio iz uobičajenog razmišljanja o umjetnosti. Takozvani projektizam koji je ustanovio Radovanović uključivao je mentalna istraživanja. Na neki način, ideja je postala važnija od realizacije koja je neka vrsta ilustracije ideje. Jedan od teoretičara konceptualizma Miško Šuvaković, nazvao je taj pristup protokonceptualnom umjetnošću - konceptualizmom koji se pojavio trinaest godina prije njegove stvarne pojave na međunarodnom planu.

U isto vrijeme je skovao termin „vokovizuelno“ koji podrazumijeva vizuelni, zvučni, kinetički, prostorni medij kombinovan sa jezikom i simbolima. Kasnije je sve to transformisao i u kompjutersku grafiku.

Zvuci koji se čuju u Muzeju dok obilazim izložbu Radovanović je nazvao metamuzikom. Stvarao je i objekte koji mogu da se dodirnu - pipazone i taktizone. Njegova neobično plodna potraga za umjetničkom praksom koja ne želi da bude obična umjetnost dala je rezultate na više polja. Vladan Radovanović je vjerovatno jedan od rijetkih umjetnika koji su nagrađivani i u likovnoj i u muzičkoj i u književnoj oblasti. Sebe nije vidio ni kao književnika, ni kao kompozitora ni kao vizuelnog umjetnika. Već kao stvaraoca koji organizuje međuprožimanje svih tih djelatnosti. Uporede li se datumi pojavljivanja njegovih radova i ideja i onoga što se zbivalo na svjetskoj avangardnoj umjetničkoj sceni, jasno je da je ovaj čovjek stalno bio korak ispred svog vremena.

Umjetnikov video koji objašnjava neka njegova osnovna razmišljanja o riječima, porukama, oblicima, zvucima i njihovom međuodnosu, završava se slikom telegrama u kojem piše: SVE REČI POTROŠENE STOP PREKINI SA PISANJEM STOP PREKINI SA DISANJEM STOP SA STOP.

Telegram je potpisan sa VLADAN.

Pred kraj svog aktivnog stvaralačkog perioda Radovanović stvara instalaciju pod nazivom „Molitveni doručak pod okriljem Belog anđela“.

Ovaj rad propraćen odgovarajućom zvučnom zavjesom zapravo je odgovor na pitanje kako može da izgleda mistika avangardnog umjetnika.

Bijeli anđeo kao kreacija u zrelom dobu ovog umjetnika, obuhvata i religioznu estetiku, ali je transformiše u avangardnom ključu.

Ponovo silazim iz Radovanovićevog svijeta u svijet koji je decenijama gradio Mikelanđelo Pistoleto.

Ono što Muzej savremene umjetnosti čini jedinstvenom tačkom na umjetničkoj mapi Beograda jeste mogućnost dijaloga između zasebnih umjetničkih univerzuma. A taj se dijalog dešava u oku posmatrača.

Prije nego što izađem iz Muzeja odlučim da prođem kroz jedan objekat koji je postavljen na raznim mjestima u Muzeju. Pistoleto je u Beogradu izložio sedmoro „Vrata“. Njih je nazvao „Znak umjetnosti“. Presjek dva trougla u koje je upisano ljudsko tijelo. Pored njega stoji objašnjenje da „sugeriše ujedno prisustvo i odsustvo umjetnika” .

Prošao sam kroz taj znak, sišao niz stepenice i izašao u vreli avgustovski ponedjeljak. Dok hodam bezljudnim parkom vidim muškarca i ženu kako na klupi u dubokoj hladovini živo razgovaraju znakovnim jezikom. To bi se vjerovatno svidjelo i Vladanu i Mikelanđelu. Meni je ostalo da odem kući i zapišem ovo, pa da tako obezbijedim sopstveno istovremeno prisustvo i odsustvo u tekstu koji potpisujem.