Američki predsjednik Donald Tramp izazvao je ozbiljne sumnje kada je riječ o budućnosti međunarodnog poretka ustanovljenog nakon II svjetskog rata. U nedavnim govorima i glasanjima u UN-u, njegova administracija je stala na stranu Rusije, odnosno agresora koji je pokrenuo osvajački rat protiv svog mirnog susjeda, Ukrajine. Njegove prijetnje carinama dovode u pitanje dugogodišnje američke saveze i budućnost globalnog trgovinskog sistema, a povlačenje iz Pariskog klimatskog sporazuma i Svjetske zdravstvene organizacije oslabilo je saradnju po pitanju transnacionalnih prijetnji.
Nastup potpuno povučenih, na sebe usmjerenih SAD nosi zabrinjavajuće posljedice po svjetski poredak. Lako je zamisliti da bi Rusija iskoristila takvu situaciju kako bi pokušala da zavlada Evropom primjenom sile ili prijetnjom njenom upotrebom. Evropa će morati da pokaže veću jedinstvenost i da se sama pobrine za svoju odbranu, iako će podrška SAD i dalje igrati značajnu ulogu.
Izgledi da se SAD potpuno povuku i fokusiraju se samo na sebe, sugerišu opasne posljedice po svjetski poredak. Lako je zamisliti da bi Rusija iskoristila situaciju i pokušala da uspostavi dominaciju u Evropi primjenom sile ili prijetnjom silom. Evropa će morati da pokaže više jedinstva i obezbijedi sopstvenu odbranu, čak i ako će oslanjanje na SAD i dalje imati značajnu ulogu. Lako je, takođe, zamisliti da bi Kina počela aktivnije da se etablira u Aziji, gdje otvoreno traži dominaciju nad susjednim zemljama. Komšije to, nesumnjivo, već imaju na umu i tome će prilagođavati svoje poteze.
U stvari, biće pogođene sve zemlje, zbog međusobne povezanosti i odnosa između država, ali i zbog velikih međunarodnih organizacija. Međunarodni poredak oslanja se na stabilnu raspodjelu moći među državama, na norme koje utiču na ponašanje i daju mu legitimitet, kao i na zajedničke institucije. Određeni međunarodni poredak može postepeno evoluirati bez jasne promjene paradigme. Ali ako se unutrašnja politika dominantne sile promijeni previše radikalno, onda situacija postaje nepredvidiva.
Pošto se odnosi među državama, prirodno, mijenjaju tokom vremena, pitanje poretka je relativno. Prije nego što je uspostavljen moderni sistem država, poredak je često bio nametnut silom ili osvajanjem, najčešće uzimajući oblik regionalnih carstava, poput Kine i Rima (među mnogim drugima). Varijacije u ratu i miru između moćnih imperija bile su više pitanje geografije nego normi i institucija. Pošto su bili susjedi, Rim i Partsko carstvo (oblast današnjeg Irana) povremeno ratovali, dok se sukobi između Rima, Kine i mezoameričkih carstava nikada nisu dogodili.
A carstva su zavisila od tvrde i meke moći. Kinu su ujedinile snažne zajedničke norme, visoko razvijene političke institucije i zajednička ekonomska korist. Isti je slučaj sa starim Rimom, posebno tokom republikanskog perioda. U postrimskoj Evropi postojale su institucije i norme u vidu papstva i dinastičkih monarhija, usljed čega su se vladari na pojedinim teritorijama često mijenjali zbog brakova i porodičnih zajednica, pri čemu se nije vodilo računa o željama podanika. Povod za ratove često su bila dinastički stavovi, iako su u 16. i 17. vijeku oni izbijali zbog vjerskog žara i geopolitičkih ambicija zbog uspona protestantizma, raskola u Rimokatoličkoj crkvi i povećane međudržavne konkurencije.
Krajem 18. vijeka, Francuska revolucija je poništila norme monarhije i tradicionalna ograničenja na koja se dugo oslanjao evropski odnos snaga. Iako su Napoleonove imperijalne ambicije propale nakon što se povukao iz Moskve, njegova vojska je probila mnoge teritorijalne granice i stvorila nove države. To je dovelo do prvih svjesnih nastojanja da se obrazuje moderan sistem vlasti na Bečkom kongresu 1815. godine.
U narednim decenijama, bečki sistem “Evropskog koncerta” pretrpio je niz šokova, najviše 1848. godine, kada su nacionalne revolucije zahvatile kontinent. Nakon ovih preokreta, Oto fon Bizmark je pokrenuo ratove za ujedinjenje Njemačke, koja bi zauzela jaku centralnu poziciju u regionu, što je potvrdio Berlinski kongres 1878. godine. Svojim savezom sa Rusijom, Bizmark je uspostavio stabilan poredak sve dok ga Kajzer nije smijenio 1890.
Onda je počeo Prvi svjetski rat, a zatim su uslijedili Versajski ugovor i Liga naroda, čiji je neuspjeh stvorio uslove za izbijanje Drugog svjetskog rata. Kasnije stvaranje Ujedinjenih nacija i institucija Breton Vudsa (Svjetske banke, Međunarodnog monetarnog fonda i prethodnika Svjetske trgovinske organizacije) bila je najvažnija epizoda izgradnje institucija u 20. vijeku. Pošto je Amerika bila dominantni igrač, era nakon 1945. nazvana je “Američki vijek”. Kraj Hladnog rata 1991. doveo je do unipolarne raspodjele moći, omogućavajući stvaranje ili jačanje institucija kao što su STO, Međunarodni krivični sud i Pariski klimatski sporazum.
Neki analitičari su i prije Trampa vjerovali da se ovaj američki poredak bliži kraju. Ovaj, 21. vijek donio je novi pomak u raspodjeli moći: obično se naziva uspon Azije, iako je tačnije reći renesansa. Godine 1800. Azija je imala najveći udio u svjetskoj ekonomiji, ali je počela da zaostaje nakon industrijske revolucije na Zapadu. Kao i drugi regioni, Azija je patila od novog imperijalizma, koji su omogućile zapadne vojne i komunikacione tehnologije.
Danas Azija vraća svoj status vodećeg centra globalne ekonomske proizvodnje. Ali njeni najnoviji uspjesi dolaze uglavnom iz Evrope, a ne iz Sjedinjenih Država. Amerika nije u padu: ona i dalje čini četvrtinu globalnog BDP-a, baš kao što je činila 1970-ih. Iako je Kina značajno smanjila američko vođstvo, nije uspjela da je pretekne ni ekonomski, ni vojno, ni po broju saveznika.
Ako međunarodni poredak zaista slabi, razlog za to je unutrašnja politika SAD isto koliko i uspon Kine. Pitanje je da li ulazimo u potpuno novi period američkog opadanja, ili drugi napad Trampove administracije na institucije i saveze “američkog vijeka” predstavlja još jedan ciklični pad. Odgovor ćemo vjerovatno znati tek 2029. godine.
Autor je profesor emeritus na Univerzitetu Harvard
Copyright: Project Syndicate, 2025. (prevod: N. R.)
Bonus video:
