Pitanje o odnosima Zapada i Rusije zatrpano je medijskim napisma o hakerskim napadima, seks skandalima i potencijaloj ucjeni. Dosije bivšeg britanskog špijuna Kristofera Stila o tome čime se prije nekoliko godina u Moskvi bavio predsjednik SAD Donal Tramp, može se pokazati istinitim kao i izjave da je Sadam Husein raspolagao oružjem za masovno uništenje. A možda se i ne pokaže. Mi to jednostavno ne znamo. Jasno je samo da slične priče odvlače pažnju od zadatka da se postave mostovi iznad diplomatske provalije koja sada razdvaja Rusiju i Zapad.
Stanovnicima Zapada, pa čak i onima s ruskim korijenima (kao što je to slučaj sa mnom) teško je da budu blagonakloni prema Rusiji Vladimira Putina. Ne podnosim način na koji njegova vlada koristi zakon o “stranim agentima” kako bi pratila i zatvarala nevladine organizacije. Ne podnosim kršenja ljudskih prava koja dolaze od te vlasti, ubistva, prljave trikove, a takođe i korišćenje kriminalnih djela radi zastrašivanja političkih oponenata.
Ali izgleda nesporno da je današnja antiliberalna, autoritarna Rusija produkt pogoršanja odnosa sa Zapadom onoliko koliko je i produkt ruske istorije i prijetnje od dezintegracije s kojom se suočila 1990-ih.
Izvori tog pogoršanja leže u ruskoj ubijeđenosti zasnovanoj na jakoj dozi paranoje i pogrešnog shvatanja postkomunističke istorije, da Zapad, a posebno SAD, protiv nje prave agresivne planove. Nije istina da se Rusija spremno odricala svoje imperije da bi se pridružila Zapadu, a da ju je ovaj odbio. SSSR je bio previše senilan da bi održao svoja posleratna osvajanja ili čak svoje predratne granice. Narodi Istočne Evrope, kao i oni koji su bili unutar SSSR-a, bili su srećni što se oslobađaju kontrole Kremlja.
Ipak, Dmitrij Trenjin, direktor Moskovskog centra Karnegi, ističe da je Robert Gejts, koji je bio na čelu CIA početkom 1990-ih, kasnije priznao da je Zapad, a posebno SAD, “potpuno potcijenio razmjere ruskog poniženja nakon poraza u Hladnom ratu”. Spektakl u kom “američki činovnici, naučnici, biznismeni i političari” arogantno “objašnjavaju Rusima kako treba voditi poslove” neizbježno je “izazvao dubok i trajan osjećaj gorčine i bijesa”.
U tom kontekstu proširenje NATO-a učlanjenjem pribaltičkih zemalja 1999-2004. bilo je, po mom mišljenju, ozbiljna greška. Sjećam se da mi je istaknuti ruski liberal 1990-ih govorio da je demokratska vlast u Moskvi ozbiljnija garancija protiv ruskog avanturizma nego NATO vojska u Viljnusu.
Inicijativa Rusije da uđe u NATO 2001. i 2002. bila je, očekivano, odbačena. Glavni postkomunistički zadatak NATO-a postala je zaštita Istočne Evrope od ruskog revanšizma. A na Samitu NATO-a u Bukureštu 2008. godine Rusija je dobila šamar od tadašnjeg generalnog sekretara Alijanse, Japa de Hop Šefera, koji je izjavio da će “kad-tad” Ukrajina ući u NATO. Lideri NATO-a odbacili su Šeferov stav na tom istom samitu, ali su ipak mnogi Rusi došli do zaključka da svako mjesto s kojeg se Rusija povluče Zapad odmah zauzme, bez ikakvih neutralnih ili tampon-zona. Putin je pristupanje Ukrajine NATO-u nazvao “direktnom prijetnjom” Rusiji.
Iako i Rusija i Zapad izražavaju podršku međunarodnom poretku, zasnovanom na pravilima, obje strane, kada im to odgovara, zanemaruju Povelju UN, okrivljujući drugu stranu za licemjerje. Da li je ijedan zapadni političar obratio pažnju na upozorenja nadležnih ruskih političara da NATO bombardovanje Srbije 1999. i kasnije odvajanje Kosova od nje - u oba slučaja narušeno je međunarodno pravo i Povelja UN - mogu predstavljati opasan presedan?
Bez obzira na očiglednu korumpiranost predsjednika Ukrajine Viktora Janukoviča i njegovo kršenje obećanja da će potpisati sporazum o pridruživanju s Evropskom Unjiom, Rusija je u narodnom ustanku, koji se završio svrgavanjem Janukoviča, vidjela samo ruku Zapada. Sa svoje strane, Zapad je jednodušno osudio aneksiju Krima koja je uslijedila i skrivenu vojnu podšku Moskve proruskim separatističkim ustancima u Donbasu na istoku Ukrajine.
S tačke gledišta realne politike (Realpolitik), Putinova ukrajinska intervencija je bila katastrofalna greška: osim ekonomskih sankcija, kojim je usljed toga zemlja izložena, ruska politika je definitivno okrenula Ukrajinu prema Zapadu. Pošto su veze sa SAD i EU počele da se kidaju, Rusija je, radi učvršćivanja oslabljenih geopolitičkih pozicija, pokušala da osnuje evroazijski savez sa Kinom. Ali za obje zemlje to nije najomiljenije partnerstvo.
Trenjin smatra da Zapad više treba da se plaši slabosti Rusije, nego njenih imperijalnih ambicija. Fundamentalni nedostatak postsovjetske Rusije je njena nesposobnost da modernizuje ekonomiju. Vlada Putina-Medvedeva, koja upravlja zemljom posljednjih 17 godina, nije je mogla izbaviti od “naftnog prokletstva”. To što se u zemlji nastavlja zavisnost od resursnih prihoda dovodi do korupcije, autoritarizma i spoljnopolitičkog avanturizma, koji treba da bude zamjena za opšti materijalni procvat.
Trampova administracija sprema se da vodi novu politiku i sagradi mostove. Tramp predlaže “dil” - ukidanje zapadnih sankcija Rusiji u zamjenu za dogovor o smanjenju nuklearnih arsenala. To bi bio dobar početak koji povećava uzajamno povjerenje.
Postoje, kao minimum, tri pozitivna faktora na koje se moguće osloniti. Kao prvo, Putinovi spoljnopolitički ispadi odlikovali su ne samo oportunizmom, već i oprezom. On glasno govori, ali shvata granice svojih mogućnosti. Nakon što je poentirao u Gruziji i Ukrajini, počeo je da se povlači. On je kockar, ali ne igra na prevelike uloge.
Kao drugo, ruska teza o “multipolarnosti” može biti veoma korisna za međunarodne odnose. Na fonu oslabljene američke moći i jačanja kineske, restrukturizacija međunarodnih odnosa postaje neizbježna. Pravila igre, ustanovljena u vrijeme dominacije SAD, moraće biti preispitana radi usaglašavanja različitih interesa i stavova. Rusija bi mogla da odigra konstruktivnu ulogu u toj reviziji ako ne bude precjenjivala svoju snagu.
Najzad, Rusija je pokazala (učešćem u nuklearnom sporazumu sa Iranom i likvidacijom sirijskog hemijskog oružja) da je u stanju da radi sa SAD radi zajedničkih interesa. A, po mom mišljenju, putinski “realizam” u vidu davanja vojne podrške sirijskom predsjedniku Asadu izgleda bolje od jalovih pokušaja Zapada da organizuje “političko rješenje”. U slučaju uspjeha, milioni izbjeglica mogli bi da se vrate svojim kućama.
Sukob vrijednosti između dvije strane će se nastaviti. Ipak - pod uslovom da se Zapad bude odnosio prema Rusiji i njenim interesima s poštovanjem - nema razloga da se među njima ne uspostave mnogo bolji i konstruktivniji poslovni odnosi.
Autor je profesor emeritus političke ekonomije na Varvick Univerzitetu, saradnik Britanske akademije za istoriju i ekonomiju i član britanskog Doma lordova
Copyright: Project Syndicate, 2017.
Bonus video:
