Prof. dr Marjana Đukić vanredna je profesorka za oblast francuska književnost na Filološkom fakultetu Univerziteta Crne Gore. Objavila je monografske studije „Žan Ruse - Teorija romana“ (2011) i „U potrazi za romanom, francuski roman srednjeg, XVI i XVII vijeka“ (2012), a uskoro će biti objavljena i njena knjiga “Proizvodnja literarnih vrijednosti“. Razgovor sa prof dr. Marjanom Đukić vođen je povodom završetka njenog rada na knjizi „Proizvodnja literarnih vrijednosti“.
Ono što nas posebno zanima ovom prilikom su doprinosi feminističkih teorijskih pristupa problemu uspostavljanja književnih vrijednosti. Iako feminističke teoretičarke nisu jedine koje su problematizovale književne kanone tražeći u njima reflekse društvenih hijerahija, prof dr. Marjana Đukić u svom istraživanju uzima u obzir i vrednuje i njihove doprinose diskusiji o proizvodnji literanih vrijednosti.
Istoriju književnosti, kao i svaku drugu istoriju uostalom, ponekad uzimamo zdravo za gotovo - kao objektivan presjek najboljih ili najznačajnijih autora/ki u prošlosti. S druge strane, živimo u sjenci konstruktivističke paradigme, što znači da smo stalno ohrabrivani da u to sumnjamo i da pretpostavljamo da i ovu istoriju pišu pobjednici. Kako zapravo nastaje istorija književnosti?
- Da bismo govorili o istoriji književnosti, disciplini nauke o književnosti, moramo je na početku definisati. Izabrala bih definiciju Milivoja Solara koju je dao u „Teoriji književnosti“, udžbeniku mnogih generacija. Solar piše da istorija književnosti “nastoji sustavno obuhvatiti pojavu književnosti u vremenu, opisati i ocijeniti pojedina djela s obzirom na književni i općekulturni razvoj, skupiti iskustva i znanja o pojedinim razdobljima književnosti i o određenim razvojnim tokovima unutar kraćih ili duljih vremenskih razmaka“.
S obzirom na to da je za opisivanje i ocjenjivanje potreban subjekat, istorija književnosti podrazumijeva izbor. Te dvije izvjesnosti, postojanje nekog subjekta koji procjenjuje i uvijek samo jedan izbor djela koja se hijerarhizuju po vrijednosti - dovode u pitanju shvatanje da se u književno-istorijskim pregledima radi o objektivnim presjecima najboljih ili najreprezentativnijih kreacija.
Poststrukturalističke studije identifikovale su procjenitelja: to je muški, bijeli, hrišćanski, evro-američki centar, u odnosu na kojeg se pozicioniraju drugi, periferni književni glasovi. Zahvaljujući feminističkim, postkolonijalnim, queer studijama i studijama kulture i roda, mnogi odsutni glasovi iz istorija književnosti dodati su velikom poznatom korpusu.
No, to nije kraj puta. Istoriju književnosti će praviti, opisivati i ocjenjivati, hijerarhizovati i prevrednovati i generacije u budućnosti. To nije proizvod koji će se preko obrazovnog sistema predavati kao završen izbor. Za mene, istorija književnosti je neprestani proces proizvodnje vrijednosti.
U kojoj mjeri je feministički književno-teorijski diskurs bio značajan za urušavanje ideje o objektivnosti, univerzalnosti i neprikosnovenosti istorija književnosti i kanonizovanih književnih vrijednosti?
- Feminizam je, prije svega, borba za ravnopravnost žena i muškaraca i, nažalost, malo je bilo perioda u istoriji kada ta borba nije bila potrebna. Kada društvena i politička moć nisu bile institucionalno organizovane kao, na primjer, u srednjem vijeku, položaj žena bio je povoljniji.
Znamo koliko su gospodarice Eleonora Akvitanska i Marija Šampanjska odredile kurtoaznu književnost u XII vijeku. No, već od XIII vijeka, a naročito od XVI vijeka, vijeka humanizma, moć se koncentriše. Crkva, kraljevski dvor i institucije transfera znanja zauzimaju javni prostor. Maskulinitet će nepovratno zgrabiti francusku ali i evropsku civilizaciju. Neravnopravnost, očigledna i danas, podstiče generacije i generacije žena na aktivizam, politički, naučni, književni ili teorijski.
Zajedno sa disciplinama proizašlim iz poststrukturalizma, feminističke studije učinile su, da se poslužimo jednim paradoksom, vidnom odsutnost brojnih književnih glasova. Isto tako, ponudile su književne korpuse koji zaslužuju da budu dio najboljih i najreprezentativnijih djela koja ulaze u istorije književnosti.
Ipak, ono što se meni čini opasnim jeste jedna vrsta getoizacije književnosti, korpusa isključivo autorki, ili isključivo frankofonih pisaca. Rod, boja kože ili etnička pripadnost ne definišu književnost.
Književnost mora biti predstavljena u totalitetu, kakva jeste u stvarnosti, gdje su uz dominantne centrističke glasove uvijek postojali bočni, subverzivni autori i autorke. Upravo se se na toj periferiji krije potentnost za novo, autentično i originalno jer centar ne donosi novo: predstavnici centra samo održavaju i konzerviraju estetiku koja im je omogućila tu poziciju.
Sedamdesetih godina prošlog vijeka istorije književnosti koju pišu žene ušla je u programe nekih američkih univerziteta i postala akademska disciplina. Tada su postavljeni ambiciozni ciljevi: otkriti marginalizovane ženske književne glasove, napisati novu istoriju književnosti koju su pisale žene, napraviti novu periodizaciju, mapirati međusobne uticaje spisateljica itd. Da li su ovi pionirski ciljevi ginokritike u međuvremenu ostvareni?
- Otvaranje pitanja kanona, identifikovanje centra i (u odnosu na njega) periferije, potreba za preciznim i tačnim imenovanjem pojava - svi ti rezulatati poststrukturalizma vodili su ka ponovnoj aktualizaciji književno-istorijskih pristupa. Osim što su ti stavovi podstakli živu teorijsku raspravu o novim metodama discipline koja se dugo vezivala za pozitivizam, od osamdesetih godina XX vijeka pišu se svuda u svijetu nove istorije književnosti.
Dobar primjer uključivanja raznolikih glasova u jedan vrlo poznat i kanonizovan korpus je Nova istorija francuske književnosti (1989) koju su objavili američki profesori pod uredništvom Denisa Holijea (Hollier), a koja prati francusku književnost od Rolandove pogibije do 1989. godine. Građa nije podijeljena ni po epohama ni po vjekovima, već na osnovu značajnih godina. Tako se bolje prezentuje kontinuitet i raznovrsnost književnosti.
Ovaj američki pregled francuske književnosti uključuje brojne, u tradicionalnim francuskim istorijama književnosti ne mnogo vidne autore i autorke: osim kanonskim pjesnicima Plejade, značajan prostor daje se i renesansnim pjesnikinjama, zatim burlesknom romanu u XVII vijeku, a naročito značajno mjesto imaju frankofone književnosti Kanade, Antila i Afrike.
Istorije francuske književnosti koje se pišu u Francuskoj početkom ovog vijeka održavaju kanonske pozicije autora ranijih hijerarhizacija. Nema značajnog prevrednovanja i inkluzije. I to je odraz stanja u SAD-u i u Evropi, koja se još koprca između devetnaestovjekovnih „nacionalnih“ naracija i savremenog nadnacionalnog evropskog identiteta.
Mislim da su sveobuhvatni pregledi, poput ovog američkog, značajni jer su teorijski savremeni, što opravdava cijeli poduhvat. Preko akademskih programa u korpus djela koja ulaze u transfer vrijednosti uključuju se i glasovi koji su dugo vremena bili periferni, i to je izuzetan doprinos teorijskog XX vijeka.
Crnogorska kultura takođe ima svoje književne institucije i strategije proizvodnje književne vrijednosti, od nagrada, preko različitih antologija i izbora, do medija. Dakle, proces kanonizacije i pisanja istorije crnogorske književnosti teče u svakom trenutku. Kako biste opisali taj proces u pogledu njegove otvorenosti za savremene diskusije o objektivnosti književnih vrijednosti uključujući, naravno, i feminističku argumentaciju?
- Crnogorska kultura je prava evropska priča. Ona je maskulina, insistira na „nacionalnom“ (koji god od naroda koji žive u Crnoj Gori da je u pitanju) i vode je moćne centrističke institucije.
S druge strane, feministički aktivizam, kao i svi drugi angažmani koja se bave odsutnim, manjinskim glasovima, vezan je uglavnom za civilni i vaninstitucionalni prostor. Iz te pozicije ne može se značajno uticati na transfer književnih vrijednosti.
Na akademskom nivou, feministička istraživanja su zastupljena zavisno od teorijskih izbora profesorki. Čini se da institucije kulture, univerzitet i civilni sektor ostaju zatvoreni jedni za druge. Istinska polemika ne postoji. Ne postoje ni uslovi za diskusiju.
Bonus video:
