U našim i internacionalnim okvirima, tokom ljeta i početkom jeseni 1995, bilo je sve očiglednije da je međunarodna zajednica, u prvom redu Sjedinjene američke države (SAD), vodeća svjetska sila (čiji je, u to vrijeme, predsjednik bio Vilijem Bil Klinton; državni sekretar Voren Kristofer, a glavni pregovarač između sukobljenih strana u cilju postizanja mirovnog sporazuma za BiH bio je američki ambasador i zamjenik državnog sekretara Ričard Holbruk), uz sadejstvo i podršku zemalja članica Evropska unije, čvrsto odlučila da završi rat u Bosni i Hercegovini.
U vrijeme kada je bilo izvjesno da će se predstavnici SRJ, BiH i Hrvatske uskoro okupiti, radi mirovnih pregovora i nužnog postizanja mirovnog sporazuma, u vojnoj vazduhoplovnoj bazi Wright-Patterson u Dejtonu (Ohajo, SAD), neposredno, pred početak dejtonskih mirovnih pregovora, predstavnici nekoliko alternativnih, nevladinih udruženja iz Crne Gore (koje su se zalagale za nezavisnu i međunarodno priznatu državu Crnu Goru i njeno demokratsko istupanje iz SRJ), obratili su se zajedničkim Apelom šefovima država i vlada zemalja koje su aktivno učestvovale u rješavanju jugoslovenske krize, odnosno, tada vodećim adresama u procesu završetka rata na njenim prostorima, konkretno, u Bosni i Hercegovini.
Tada su: Crnogorski PEN-Centar (predsjednik dr Jakov Mrvaljević), Demokratski forum za ljudska prava i međunacionalne odnose Crne Gore (predsjednik dr Avdul Kurpejović); Građanski forum Crne Gore (predsjednik prof. dr Miodrag Perović), Javnost protiv fašizma (predsjednik Milika Pavlović); Matica Crnogorska (predsjednik prof. dr Božina Ivanović); Studentski forum Crne Gore (predsjednik, diplomirani pravnik, Branislav Bane Radulović) i Udruženje nezavisnih književnika Crne Gore (predsjednik Branko Banjević), uputili i 20. oktobra 1995, obznanili navedeni Apel.
U njemu, oni navode i obrazlažu konkretne političke zahtjeve, uoči zasijedanja Dejtonske mirovne konferencije, sa ambicijom da Crna Gora bude tretirana od strane ključnih država, članica međunarodne zajednice, odnosno, u procesu okončanja rata na prostoru bivše SFR Jugoslavije, kao zasebna država i da, ona, u budućem mirovnom sporazumu, ne smije izgubiti vlastitu državnost, kao što se, nekad, dogodilo, objektivno, na Pariskoj (Versajskoj) mirovnoj konferenciji (1919-1920).
Pomenute, alternativne, van sistema vlasti, crnogorske organizacije i udruženja i njihovi čelnici, u pomenutom Apelu, kao ključne tačke, ističu sljedeće:
“Konačni rasplet jugoslovenske drame ne bi smio za Crnu Goru biti umnogome sličan onome što je ona doživjela nakon završetka Prvog svjetskog rata, kada je narednih dvije i po decenije prekinut viševjekovni kontinuitet crnogorske državnosti. I sad se kao elemenat raspleta jugoslovenske tragedije pojavljuje mogućnost da Crna Gora bude “nagrađena“ gubitkom svoje državnosti.
Ekselencije,
Sjedinjeni željom da u svojoj zemlji stvorimo uslove za život dostojan čovjeka, i odlučno da u tome uspijemo, ljubazno tražimo od Vas da se založite da Vaša zemlja - rukovodeći se principima pravde, slobode, progresa i mira - učini sve kako bi u projektu i postupku rješavanja jugoslovenske krize,
- država Crna Gora bila tretirana kao subjekt sa istim pravima i obavezama, kakva imaju ili će imati sve ostale republike sa kojima je činila bivšu zajedničku državu (SFR Jugoslavija), naročito po pitanjima:
Međusobnog državno-pravnog priznavanja bivših jugoslovenskih republika, kao nezavisnih i suverenih, u granicama što su ih imale u zajedničkoj državi; Uspostavljanja diplomatskih i drugih veza i odnosa sa trećim zemljama i stupanja u članstvo međunarodnih organizacija i foruma;
Sukcesije bivše zajedničke države i uspostavljanja između šest novostvorenih država onih veza i odnosa, koje u datim okolnostima budu moguće i prihvatljive.
Duboka, suštinska podudarnost stvari za koju se zalažemo sa temeljnim normama i principima međunarodnog prava i politike, te ciljevima i interesima koje Vi i Vaša zemlja zastupate u aktuelnom mirovnom procesu, daje nam za pravo da vjerujemo da ćete uvažiti naš zahtjev, odnosno potrebu da iz tog čina proizađu odgovarajuće odluke i rješenja“.
(Apel šefovima Država i Vlada zemalja koje učestvuju u rješavanju jugoslovenske krize - Crna Gora ne smije izgubiti državnost, “Monitor”, Podgorica, br. 261, godina VI, petak, 20. oktobar 1995, str. 2.)
Potom su, koautori i potpisnici tog Apela, dali, detaljno, istorijsko-pravno i političko obražloženje, činjenice i argumente, kojim su nastojali potkrijepiti zahtjeve, koje su, u tom pismu prezentirali. Oni dalje nastavljaju: ”Slobodni smo obratiti Vašu pažnju na osnovne činjenice na kojima temeljimo naš apel: Crna Gora, čiji je međunarodno pravni subjektivitet priznat na Berlinskom kongresu 1878. godine, ima od svih bivših jugoslovenskih republika najdužu državnu tradiciju. U bivšoj Jugoslaviji Crna Gora je bila u svemu ravnopravna sa ostalih pet republika koje su imale suveren položaj u zajedničkoj državi. Otuda ona po svakom osnovu nema manja državna prava i kapacitete od ostalih bivših jugoslovenskih republika, bez obzira na to što je od njih manja po broju stanovnika i prostoru. Takva pozicija Crne Gore utvrđena je i nalazima Badinterove komisije iz 1991. godine, a našla je odraz i u Haškom sporazumu iz 1991. godine, čijim se prihvatanjem mogla izbjeći jugoslovenska tragedija. Haški sporazum su prihvatili i oficijelni predstavnici Crne Gore, ali su od toga kasnije odustali, pod pritiskom režima iz Beograda. Taj pritisak, ostvarivan beskompromisnom medijskom agresijom ili čak direktnom oružanom prijetnjom imao je presudan uticaj na formiranje javnog mnjenja i na poziciju Crne Gore u tragičnim zbivanjima na prostoru bivše Jugoslavije.
Konačan rasplet jugoslovenske drame ne bi smio za Crnu Goru biti umnogome sličan onome što je ona doživjela nakon završetka Prvog svjetskog rata, kada je narednih dvije i po decenije prekinut viševjekovni kontinuitet crnogorske državnosti. I sad se kao elemenat raspleta jugoslovenske tragedije pojavljuje mogućnost da Crna Gora bude „nagrađena“ gubitkom svoje državnosti. To će, kao i nakon 1918.godine, voditi njenoj ekonomskoj, kulturnoj i svakoj drugoj regresiji. Opet bi se desilo da crnogorsko pitanje od strane velikih sila bude marginalizovano i zapostavljeno u odnosu na druge jugoslovenske probleme. Ne bi se smjelo dogoditi da na taj način velike sile nagrade iznuđeno mirotvorstvo beogradskog režima i da Crna Gora bude žrtvovana kao „utješna nagrada“ za jedan neostvareni velikodržavni projekat“. („Monitor“, navedeni broj, str. 2-3).
Crna Gora je bila, tada, neravnopravna članica Savezne Republike Jugoslavije (nastale 27. IV 1992); države stavljene u međunarodnu karantenu, pod snažnim sankcijama Ujedinjenih nacija, a ista je bila fasadna federacija, te u kojoj je apsolutnu vlast i moć držao Slobodan Milošević i njegov režim i njegovi vazali iz Crne Gore. Republička vlast u Podgorici, DPS-a, bila je potčinjena Miloševićevom apsolutizmu, a tada je DPS još uvijek bila monolitna stranka, koja je Crnom Gorom neprikosnoveno upravljala, i ona je odbijala, kontinuirano, zahtjeve građanske, suverenističke opozicije, predvođne LSCG i SDP CG, da Crna Gora krene putem vaspostavljanja sopstvene državne suverenosti i samostalnosti. Na čelu Crne Gore i vladajućeg DPS-a, nalazio se tada Momir Bulatović, vjerni sljedbenik politike Slobodana Miloševića.
Nezavisne, alternativne, crnogorske književne, kulturne, civilne organizacije, u navedenom Apelu relevantnim međunarodnim državnim adresama, ističu potrebu uspostavljanja državnog subjektiviteta i samostalnosti Crne Gore i njene međunarodne verifikacije. U navedenom aktu, one dalje ekspliciraju: ”Građani Crne Gore imaju legitimno i neotuđivo pravo na sopstvenu državu u kojoj će slobodno, samostalno i demokratski odlučivati o oblicima i sadržajima svog društvenog i političkog života, o odnosima sa drugim narodima i državama.
Državno pitanje Crne Gore nije ni formalno ni suštinski riješeno njenim stupanjem u federaciju sa Srbijom, budući da je to učinjeno u neregularnim uslovima i na neregularan način, pogotovu stoga što se samo jedna od članica izjasnila putem referenduma. Iskustvo proteklih tri godine jasno je pokazalo da u federaciji dvije u svemu nejednake članice, Crna Gora niti ima niti može imati faktičku ravnopravnost, što postupno ali sigurno vodi njenoj državnoj, političkoj, ekonomskoj, i kulturnoj minorizaciji i asimilaciji crnogorskog naroda. To se jasno vidi i u potpunom odsustvu predstavnika Crne Gore u traženju mirovnog rješenja, iako teške posljedice ratnih sukoba najdirektnije pogađaju i crnogorski narod.
Crna Gora ne pristaje da bude objekat-bilo kojeg nacionalističkog i hegemonističkog projekta, pa ni velikosrpskog, zbog koga je i zapala u duboke unutrašnje teškoće i međunarodnu izolaciju. Naprotiv, shodno svojoj hiljadugodišnjoj tradiciji, ona je želi da egzistira kao slobodna i suverena višenacionalna, multikulturna i multikonfesionalna državna zajednica, u kojoj se slobode i prava jednih ne mogu ostvarivati na uštrb drugih, koja poštuje i prihvata etičke i političke standarde savremenog svijeta, i, kao integralni dio međunarodne zajednice daje doprinos uspostavljanju mira, vraćanju međusobnog razumijevanja i povjerenja na prostoru bivše Jugoslavije. Iskustva iz njene dalje i bliže prošlosti i aktuelne društvene i politčke prilike u njoj, ubjedljivo pokazuju da samo slobodna i suverena Crna Gora može da bude prosperitetna, otvorena i demokratska“. (Ibidem).
U završnom dijelu Apela, njegovi potpisnici plediraju na relevantne međunarodne faktore da uzmu u obzir i uvaže njihova traženja, koja su u funkciji uspostave demokratskog, slobodnog građanskog društva i države Crne Gore, s težnjama da ona bude ekonomski, politički, kulturno i na druge načine uspješna više-etnička i multivjerska zajednica, zasnovana na zapadnim političkim tekovinama i civilizacijskim vrijednostima.
U tom smislu, koautori navedenog Apela zaključuju: ”Uvažavanjem ovog našeg apela Vi ćete, stoga, odlučujuće pomoći građanima Crne Gore, ne samo da ostvare svoje prirodno i ljudsko pravo na sopstvenu državu već i da suštinski započnu istinski preobražaj svoga društva, i oslobode se spoljnog tutorstva i uticaja. Bez toga građani Crne Gore ne mogu da ostvare tri svoja velika cilja i interesa. Prvo, da u svojoj državi uspostave politički sistem u kojem je jednakost ljudi pred zakonom potpuna, imovinska i lična sigurnost, stvarna podjela vlasti dosljedna, političke slobode, nacionalna opredjeljenja i vjerska osjećanja jednako poštovana i zaštićena. Drugo, da ekonomski razvoj svoje države utemelje na tržišnom privređivanju, slobodnom preduzetništvu, unutrašnjoj i spoljašnjoj konkurenciji. Treće, da započnu proces demilitarizacije svoje države i prevedu je u vojno-politički neutralni status, čime bi se inicirao jedan proces, koji je bez sumnje, suštinski preduslov za ostvarivanje trajnog mira na ovom i širem balkanskom prostoru. Tek ostvarivanjem ovih ciljeva Crna Gora može odrediti svoju budućnost i postati faktor mira u ovom dijelu svijeta.
Uprkos veoma teškim posljedicama koje su zbivanja u okruženju i sankcije međunarodne zajednice ostavile u ekonomskoj i ukupnoj društvenoj sferi, Crna Gora ima dobre uslove da se u relativno kratkom vremenu vrati na put progresa i prosperiteta. Tome ide u prilog relativno značajni materijalni i humani potencijali kojima Crna Gora raspolaže, njen povoljan geografski položaj, relativno niska inostrana zaduženost i, ne manje, međunacionalni i međukonfesionalni odnosi, koji su, uprkos negativnim uticajima iz okruženja, ostali relativno očuvani i stabilni.
Ostvarivenjem državne suverenosti, Crna Gora bi bila u mogućnosti da ekonomskom politikom adekvatnoj njenim specifičnim uslovima i mogućnostima, unutrašnjom politikom zasnovanoj na demokratskim principima savremenog svijeta i aktivnom spoljnom politikom prema svom okruženju, području Mediterana i široj međunarodnoj zajednici, ostvari relativno brz prosperitet i znatno viši kvalitet života nego što ga je ikad imala u svojoj istoriji.
Takva prosperitetna Crna Gora, koja bi nastavila svoju tradiciju međunacionalne i međukonfesionalne tolerancije, bila bi antipod etničkoj i vjerskoj isključivosti i mržnji, kojom su u sadašnjem vremenu manje ili više opterećene sve bivše jugoslovenske republike. Takva Crna Gora bila bi najbolji dokaz o mogućnosti uspješnog suživota i na nemirnom balkanskom prostoru i najbolja antiteza suludim projektima etnički i vjerski čistih zajednica. Kao takva Crna Gora bi bila, u najdirektnijem interesu savremenog demokratskog i civilizovanog svijeta i nikako ne zaslužuje da od njega bude zaboravljena.
Ukoliko Crna Gora u raspletu jugoslovenske krize ne uspije sačuvati svoj državni integritet, bila bi učinjenja dvostruka istorijska greška. S jedne strane jednoj maloj, drevnoj državi i njenim ponosnim i dobronamjernim građanima bilo bi uskraćeno pravo na ono što su vjekovima imali i što, u današnjim okolnostima, čini elementarni preduslov njihovog opstanka i civilizovanog življenja. S druge strane, bio bi ostvaren bitan cilj jednog velikodržavnog nacionalnog projekta, koji je bio ključni uzročnik jugoslovenske tragedije i koji će, ako preživi, i dalje generisati slične ili čak veće nesreće. Cijena takve greške bila bi isuviše velika za sve“. (Ibidem).
Međutim, rečeni Apel, uprkos nespornom, emirijski dokazanom i, tog puta, nanovo emaniranom, moralnom i crnogorskom državotvornom, patriotskom kredibilitetu njegovih podnosioca, od strane relevantnih međunarodnih činilaca, što je bilo logično i realno za očekivati, s obzirom na unutrašnje i međunarodne okolnosti, kao i na stvarnu poziciju njegovih tvoraca, sa stanovišta njihove faktičke opozicione djelatnosti unutar Crne Gore, odnosno u odsustvu njihove vlasti i moći, nije zvanično uzet u obzir i uopšte nije od relevantnih međunarodnih adresa forumski razmatran.
Crna Gora je, na Dejtonskoj mirovnoj konferenciji (1-21. novembra 1995), tretirana kao sastavni, nedjeljivi dio SRJ, odnosno, dio zajednice sa Srbijom.
Predsjednik Republike Crne Gore mr Momir Bulatović bio je u sastavu delegacije, koju je, u ime SRJ, Srbije i Crne Gore i ratnog entiteta Republika Srpska, predvodio predsjednik Srbije Slobodan Milošević. Momir Bulatović je bio i tada u sjenci Miloševića. Predsjednik Republike Crne Gore Momir Bulatović nije bio među onima koji su zvanično zaključili i parafirali Dejtonski mirovni sporazum, kao što nije bio zvanični učesnik svečanog potpisivanja u Parizu 14. decembra 1995, što govori da je Crna Gora tada igrala sporednu, efemernu ulogu u zvaničnom i stvarnom okončanju rata u Bosni i Hercegovini.
Bonus video:
