U Beogradu je početkom juna u izdanju prestižne Biblioteke XX vek pod uredništvom Ivana Čolovića izašla knjiga Crnogorski jezik i nacionalizam Rajke Glušice, profesorice sa Filološkog fakulteta u Nikšiću. U ovoj knjizi se može pročitati na kojim mitovima se zasniva jezički nacionalizam (srpski i crnogorski) u Crnoj Gori, kako je tekao proces kodifikacije crnogorskog jezika, koje su odlike službenog crnogorskog pravopisa i gramatike, na kojim „naučno-metodološkim“ osnovama je temeljena kodifikacija, kakve su lingvističke i sociolingvističke odlike i funkcije aktuelnog crnogorskog standarda, ko su nosioci nacionalizma u jeziku, kako funkcioniše dubletna norma, te kakva je aktuelna jezička situacija u Crnoj Gori. Recenzent knjige je akademik Ranko Bugarski. Objavljujemo dio iz prvog poglavlja knjige.
Jezički nacionalizam
O odnosu jezika i nacionalizma, te o jezičkom nacionalizmu na teorijskom planu ali i na praktičnom, sa primjerima iz aktuelnih jezičkih politika u državama nastalim na prostoru bivše Jugoslavije, postoji već dosta obimna literatura. O tim fenomenima na našem zajedničkom jeziku najbolje pišu hrvatska lingvistkinja Snježana Kordić i srpski lingvista Ranko Bugarski. U svojoj izvanrednoj knjizi Jezik i nacionalizam S. Kordić se naučno, kritički i hrabro bavi južnoslovenskim, prije svega hrvatskim jezičkim nacionalizmom.
Argumentovano i precizno razotkriva nacionalizam u jeziku, razara falsifikate i mitove na kojima on počiva, pokazuje kako se instrumentalizuje i zloupotrebljava jezik u nacionalističke i političke ciljeve, te kako se na osnovu falsifikovane prošlosti i mitova izgrađuje ideološki poželjna slika stvarnosti. U knjizi se ruše zablude, laži i poluistine koje se javljaju u zvaničnoj jezičkoj politici i nacionalnoj filologiji, najprije u Hrvatskoj, a onda i u drugim novonastalim državama, i što je jako važno - u knjizi se razotkriva matrica po kojoj jezički nacionalizmi funkcionišu.
Kao osnovnu odliku jezičkog nacionalizma S. Kordić navodi poistovjećivanje jezika sa narodom, kulturom, nacijom, dobrim vladanjem, moralom, društvom i porijeklom, za koje inače, nema nikave stvarne osnove, pa je stoga jezički nacionalizam veoma opasna fikcija (Kordić 2010: 181). Niko prije Snježane Kordić nije tako ogolio i razotkrio vezu između nacionalizma i jezika na našim prostorima, niti upro prst na nacionalne preduzetnike i nacionaliste oportuniste, a posebno na lingviste koji su se uhvatili u nacionalističko kolo, podržavajući netačan stav da nacije ne mogu postojati, niti imati samostalnu državu ako nemaju jezik različit od drugih nacija.
Ti stručnjaci za jezik su uvjerili i sebe i druge da govoreći bosanski, crnogorski, hrvatski i srpski govore četiri strana jezika. Na taj način su jezik i oni koji se njime bave postali temelj države, a taj položaj je vrlo poželjan jer donosi privilegije, nagrade, novac i moć. Autorkine teze se podudaraju sa stavovima i tvrdnjama stranih lingvista južnoslavista i drugih naučnika, koji su veoma često citirani u knjizi (broj citiranih autora i radova je preko pet stotina) i na njih se oslanjaju. Zbog toga knjigu Jezik i nacionalizam možemo smatrati i izvjesnim pogledom spolja na jezičku situaciju u postjugoslovenskim državama. A pogled spolja je lišen emocija, nepristrasan, neiskrivljen nacionalizmom i naučan, pa zato dragocjen i otrežnjujući, naročito za naše nacionalne filologije koje su često ideološki limitirane.
Ranko Bugarski jezički nacionalizam definiše jednostavno kao nacionalizam izražen u jeziku. Temeljna odlika jezičkog nacionalizma jeste činjenica da se jezik doživljava kao „nezamjenljivo i najvažnije obilježje nacije, garant njene posebnosti, pa i samog opstanka“ (Bugarski 2018: 20). Predstavnici jezičkog nacionalizma vlastiti jezik smatraju najstarijim i najvrednijim pa je stoga i stalno ugrožen od drugih koji ga prisvajaju, otimaju, rastaču ili kradu.
Kao jedna od strategija jezičkog nacionalizma, ističe se potenciranje ili čak izmišljanje razlika u sopstvenom varijetetu kako bi se napravio otklon od drugih srodnih varijeteta. Profesor Bugarski detektuje brojne i raznovrsne manifestacije jezičkog nacionalizma u državama bivše Jugoslavije u kojima već skoro trideset godina djeluju nacionalističke jezičke politike. Smatra da je uzrok prihvatanja nacionalističkih ideja strah i osjećaj ugroženosti od drugih: „nacionalizmi svoju mobilizacijsku moć i pogonsku snagu uveliko crpe iz osećanja ugroženosti; a bila ta ugruženost realna ili samo fiktivna, njome rutinski manipulišu samoproklamovani zaštitnici domaće nacije i njenog jezika“ (Bugarski 2018: 27).
Temelj nacionalističke jezičke politike i jezičkog nacionalizma jeste shvatanje jezika kao jednog od najvažnijih identitetskih simbola, što je u osnovi pogrešno: „Nasuprot nacionalističkom mitu, jezik jednog naroda nije osnova njegove nacionalne svijesti“ (Hobsbawm 1991: 132; Kordić 2010: 180). Ipak, poznati su u svijetu i primjeri da se jezik kao važan elemenat nacionalnog identiteta ističe naročito onda kada se neka nacija ili etnička grupa osjeća ugroženom. Pitanje jezika tada postaje pitanje države, naroda, njegovog postojanja i budućnosti. P. Polenz, baveći se purizmom u Njemačkoj tridesetih godina, konstatuje da prema shvatanju nacionalista „jezik nije sredstvo za sporazumijevanje, nego nacionalni idol, kojemu čovjek treba što upadljivije iskazivati čast“, zatim ističe da nacionalisti daju veliku važnost porijeklu i izvornosti jezika „koja nema veze sa ljudskim potrebama i koja se u svako doba može zanemariti a da pritom ne nastane nikakva šteta ni za govornika ni za slušatelja“, te smatraju da je jezik „nekakvo apsolutno biće kojemu govornici moraju služiti“ (Kordić, 2010: 12).
Kad je jezički nacionalizam u pitanju, tipičan mit koji praktikuju sva četiri naroda koja govore zajedničkim jezikom jeste da samo naš narod posjeduje vlastiti jezik i to od praiskona, a ostali susjedni narodi naš jezik otimaju, kradu, preimenuju ili nas potpuno ostavljaju bez jezika kojeg prognaju ili ubiju. Nakon jezikoubistva, naš jezik vaskrsava ili se vraća iz izgnanstva isključivo zaslugom odabranih patriota i spasitelja.
U Crnoj Gori su najaktivniji i najizraženiji srpski i crnogorski jezički nacionalizmi. Stoga ćemo ovdje predstaviti nacionalističke stavove i polemike oko crnogorskog jezika, na jednoj strani iz pera negatora crnogorskog jezika, srpskih lingvista-nacionalista, i na drugoj, nenaučne konstrukcije o crnogorskom jeziku kao autohtonom i od drugih različitom jeziku iz pera crnogorskih nacionalista. I jedni i drugi smatraju jezik osnovnom odrednicom nacionalnog identiteta, pa prema mišljenju prvih isti jezik, srpski - dokazuje da su Crnogorci Srbi, a drugi smatraju da različiti narodi moraju imati i različite jezike, pa pokušavaju napraviti što više razlika između crnogorskog i srpskog, ali i drugih standardnih jezika nastalih na novoštokavštini. I kod jednih i kod drugih lični interesi, oportunizam, ali i ideološka limitiranost, prevagnuli su nad naukom, a naučni argumenti zamijenjeni poluistinama, falsifikatima, mitovima i začinjeni nerijetko teškim uvredama u polemikama, kao i ličnim, navijačkim odnosom umjesto objektivnog.
Trebalo bi da lingvisti kao predstavnici nauke, ukažu na zastranjivanja ideologije i politike na jezičkom planu, nastala zbog nacionalističkih i utilitarističkih razloga, kao i na posljedice i štetu koje takva politika ima u obrazovanju, kulturi i društvu. U aktivističkoj lingvistici se insistira na potrebi da stručnjaci za jezik, koji znaju kako jezik funkcioniše, intervenišu kada u jednoj jezičkoj zajednici pojedinci sa pozicija moći u ime lingvističke stuke manipulišu i obmanjuju prosječne govornike o jezičkim, a naročito o jezičkopolitičkim pitanjima. Nije prihvatljiva neutralnost i stajanje po strani jer „Loše se stvari u jeziku događaju kad dobri lingvisti šute“ (Starčević, Kapović, Sarić 2019: 67–71).
Međutim, oni koji to čine u Crnoj Gori, ali i u susjednim državama, proglašavaju se državnim neprijateljima i izdajnicima nacionalnih interesa, te skupo plaćaju svoju principijelnost. Lingvisti koji ne pripadaju nacionalističkim ideologijama i koji nastoje da se striktno drže naučnih činjenica, marginalizovani su, a oni koji razotkrivaju nacionalizam u jeziku i ukazuju na njegovu pogubnost postaju direktna meta nacionalista, a često i vlasti kojoj nacionalizmi služe i politički odgovaraju.
Srpski jezički nacionalizam
Nosioci srpskog jezičkog nacionalizma u Crnoj Gori su većina profesora sa Studijskog programa za srpski jezik i južnoslovenske književnosti na Filološkom fakultetu u Nikšiću i članovi Odjeljenja za srpski jezik i književnost Matice srpske - Društvo članova u Crnoj Gori, podržani od Srpske pravoslavne crkve (Mitropolije crnogorsko-primorske) i prosrpskih političkih partija i organizacija.
(Odjeljenja za srpski jezik i književnost Matice srpske od 2011. godine izdaje svoj časopis nazvan Oktoih sa ciljem da se tradicija Crnojevića štamparije iz XV vijeka jasno označi i prisvoji kao srpska, što Uredništvo eksplicitno i navodi u uvodniku uz prvi broj: „Svesni da je očuvanje i njegovanje vlastite tradicije sveti i jedini način odbrane od zatiranja, gubljenja identiteta i opstanka srpskog jezika i književnosti na ovim prostorima, pokrenuli smo časopis Oktoih, s idejom da svojim imenom i suštinom, naučnim prilozima i radovima, svjedoči i dokazuje istinu o postojanju i tradiciji na koju se naslanjamo kao na svoj korijen i istočnik“ (str. 5). U ovom časopisu se objavljuju radovi sa jasnom intencijom dokazivanja da je jezik u Crnoj Gori oduvijek srpski i sva crnogorska književnost, na čelu sa Njegošem, jeste srpska, jer je stvorena na srpskom jeziku i u srpskom narodu.)
Srpski nacionalizam se očituje u negiranju najčešće crnogorske države, nacije i jezika, ili samo nacije i jezika, a veoma rijetko samo jezika. Sve države koje su na današnjem prostoru Crne Gore postojale od doseljavanja Slovena (Duklja, Zeta, Crna Gora) jesu srpske države, Vojislavljevići, Balšići, Crnojevići i Petrovići su srpske dinastije, Crnogorci su po nacionalnoj pripadnosti Srbi, pravoslavci su i vjernici Srpske pravoslavne crkve i naravno, govore samo srpskim jezikom i tako ga oduvijek nazivaju. To su temeljni postulati srpskog nacionalizma u Crnoj Gori.
Srpski jezički nacionalizam, kao i svaki drugi, zasnovan je na mitovima, stereotipima, falsifikatima i nacionalističkim stavovima od kojih ćemo neke navesti, a svoju eksplicitnu i sažetu formu dobio je u pamfletu Slovo o srpskom jeziku, osmišljenom da djeluje kao srpski nacionalni filološki program i kao Jezičko zakonopravilo srpskoga naroda. Iako je taj pamflet sa indignacijom odbačen u slavističkom svijetu i od većine srpskih lingvista, na njega se i dalje pozivaju i oslanjaju srpski jezički nacionalisti.
1. U Slovu o srpskom jeziku jasno se artikulišu nacionalistički jezički stavovi, pa i onaj temeljni koji predstavlja osnovno uporište srpskog jezičkog nacionalizma, a to je stav da se svi standardni idiomi zasnovani na novoštokavštini smatraju srpskim jezikom, tj. na cijelom području standardnog srpskohrvatskog jezika postojao je i postoji samo jedan jezik i to je srpski, dok su drugi samo njegove političke varijante. Miloš Kovačević, srpski lingvista i jedan od potpisnika Slova obrazlaže taj stav: „Srbi nikada nisu branili drugima da se koriste njihovim jezikom, ali to nikad nije značilo niti je moglo značiti da je time taj jezik prestao biti srpski“. Ili: „Vuk je ne samo smatrao nego i dokazao, što je prihvatila i sva „učena Evropa“, da su svi Srbi štokavci, ali istovremeno i da su svi štokavci Srbi.
To znači da je štokavsko narječje svojom cjelinom srpsko pa je i književni jezik koji je na osnovu tog narječja Vuk kodifikovao takođe etnički samo srpski“ (Kovačević 2003: 11–21).
Srpski jezik, dalje tvrdi Kovačević, danas egzistira pod nesrpskim imenima i pod srpskim imenom, što znači da jedan jezik - srpski (nekadašnji srpskohrvatski), drugi narodi nazivaju nesrpskim imenima: hrvatskim, bosanskim i crnogorskim. Smatra da je srpski policentričan jezik i da se ostvaruje kao srpski jezik i kao srpski jezici ili njegove varijante hrvatska, muslimanska i crnogorska: „Ako je nesporno - a jeste - da je srpskohrvatski lingvistički isto što i srpski, to je onda najbolji pokazatelj apsurdnosti nastojanjima da se dokaže da su, s jedne strane, hrvatski, bošnjački/bosanski i crnogorski posebni standardni jezici, a s druge - da imaju ravnopravan status sa srpskim književnim (standardnim) jezikom. Svi ti politički iliti, prema strogo lingvističkim kriterijumima, nazovijezici samo su varijante srpskoga jezika“ (Kovačević 2011: 52–53).
Ni po lingvističkim, ni po bilo kojim drugim kriterijumima, ne možemo poistovjećivati standardni policentrični srpskohrvatski jezik sa srpskom varijantom tog jezika i tu srpsku varijantu stavljati u hiperonimski odnos nad ostalim trima varijantama srpskohrvatskog jezika. Odlike policentričnosti ima standardni srpskohrvatski/hrvatskosrpski jezik i kao takav se određuje od nastanka teorije policentričnosti i klasifikacije jezika na monocentrične i policentrične, tj. to je standardni jezik kojim govori više naroda u više država sa prepoznatljivim standardnim varijantama srpskom, hrvatskom, bosanskom i crnogorskom, pri čemu se ni jedna od njih ne može smatrati jezikom, a druge - varijantama toga jezika.
Iz stava srpskih jezičkih nacionalista da je standardni srpskohrvatski zasnovan na novoštokavštini zapravo srpski jezik, proističe i tvrđenje da sve što je stvoreno na štokavskom narječju, tj. na srpskom jeziku, pripada srpskoj književnosti i kulturi, a samo ona djela pisana na kajkavskom i čakavskom narječju pripadaju hrvatskoj književnosti, dok o bosanskohercegovačkoj/bošnjačkoj i crnogorskoj književnosti nema ni spomena.
Citiramo stav jednog od njih: „Razlike između hrvatskog i srpskog jezika lako se mogu pokazati na primerima tekstova najvećeg hrvatskog pisca Miroslava Krleže. Njegova najbolja pesnička zbirka Balade Petrice Kerempuha nije pisana na srpskom jeziku nego na hrvatskom. Ali, njegova dramska trilogija o Glembajevima, po kojoj je poznat, pisana je na srpskom jeziku. I drugi hrvatski pisci pisali su i na srpskom (štokavskom) i na hrvatskom (Vladimir Vidrić, Ivan Goran Kovačić na kajkavskom, Vladimir Nazor, Tin Ujević na čakavskom)“ (Milosavljavić 2012: 42).
U skladu sa stanovištem: „dokle je štokavica, dotle je srpski jezički prostor“ (Kovačević 1999: 380) sve što je stvoreno na štokavici pripada srpskoj književnosti ili „književnosti na srpskom jeziku“, samo ponekad ipak „dopuste“ da postoji hrvatska književnost na štokavskom, tj. srpskom jeziku. Međutim, crnogorske književnosti nema izvan srpske, jer sve što su crnogorski književnici stvorili, pišući na srpskom i jedino srpskom, pripada srpskoj književnosti, na čelu sa najvećim crnogorskim i južnoslovenskim pjesnikom Petrom II Petrovićem Njegošem. Da je Njegoš Srbin (kao i svi Crnogorci, uostalom), da je govorio i pisao srpskim jezikom, te da je sljedstveno tome samo srpski pjesnik uzima se kao aksiom i brani svim sredstvima. Svako drugačije mišljenje predstavlja se kao falsifikat.
2. Srpski nacionalisti smatraju da je srpski jezik neodvojiva i najvažnija komponenta, temelj srpskog nacionalnog identiteta što predstavlja stav tipičan za jezički nacionalizam. Na južnoslovenskom prostoru dugo je bila aktuelna jezička teorija nacije po kojoj je jezik bio skoro jedini njen konstitutivni faktor. Po toj teoriji tamo gdje nema zasebnog jezika ne može biti ni posebne nacije. Ovu teoriju su prigrlili Vuk Karadžić, ilirci i svi filolozi toga doba, a ona je prihvaćena i u Kraljevini Jugoslaviji jer se na njoj mogla graditi jugoslovenska nacija na osnovu „tri plemena istog naroda“ (Srbi, Hrvati, Slovenci). Polazeći od ideje da tamo gdje je jedan jezik može biti samo jedan narod, Vuk iznosi tezu da su svi štokavci Srbi, te da su Srbi i Hrvati kad su doselili na Balkan bili „jedan narod pod dva različita imena“ (Karadžić 1997: 125–141).
Zapostavljanje ostalih etničkih obilježja, različite istorijske sudbine, narodne tradicije i njihovo svođenje na jezik kao jedini narodnosni znak dovelo je Vuka do pogrešnog zaključka da su svi štokavci Srbi (Vukomanović 1987: 82), kao što je i saznanje da Srbi i Hrvati govore istim jezikom dovelo do zablude da su oni jedan narod.
(Kraj u narednom broju)
Bonus video:
