Posle sloma komunističke ideološke paradigme 1989, beogradski istoričari Đorđe Đ. Stanković i Ljubodrag Dimić napisali su knjigu Istoriografija pod nadzorom. Imali su u vidu razdoblje posle 1945. godine. U knjizi, pored ostalog, konstatuju da je crnogorska istoriografija, naročito u istorijskim časopisima, uvek posvećivala pažnju posebnosti Crnogoraca i crnogorskoj državnosti. Bez obzira na konotaciju u knjizi, ova konstatacija je značajna sama po sebi. U njenom svetlu, ne iznenađuje ni poduhvat Rastodera i Adžića da na istraživanjima brojnih izvora napišu opsežnu istoriju najnovijeg razdoblja istorije Crne Gore. Crnogorska istoriografija je, za sad, jedina u regionu koja je napravila bilans procesa koji su, posle pojave Slobodana Miloševića, kao personalnog izraza širokog konsenzusa u Srbiji, doveli do raspada jugoslovenske države ratovima.
Crna Gora je u tom periodu prošla kroz različita meandriranja i evoluciju. Rastoder i Adžić su to vrlo akribično pokazali. Adžić u poglavljima: Politički život u Crnoj Gori do 1997; Preslaganje razvaljenog (1997–2006); Politički život u Crnoj Gori (1998–2002), a Rastoder u poglavljima: Stvaranje državne zajednice SCG (2002–2006); Na putu ka referendumu; Od referenduma do članice NATO pakta (2006–2017); Put Crne Gore ka EU i NATO. Adžićev i Rastoderov pristup je hronološki. To im omogućuje da procese prate u njihovoj postupnosti i pokažu faze kroz koje Crna Gora prolazi od savezništva sa Srbijom, preko udaljavanja prema nezavisnoj poziciji, pokušaja zajedništva (SRJ), do jasne artikulacije suverenističke zajednice, priprema za Referendum o nezavisnosti, do strategije integracija u EU i ulaska u NATO pakt.
Politička pluralizacija Crne Gore bila je pod pritiskom tradicije. Crna Gora je patrijarhalno društvo, sa autoritarnom vladavinom. I posle uvođenja parlamentarizma (1906), kralj Nikola Petrović je bio iznad parlamenta. Zemlju su karakterisale podele: od stvaranja jugoslovenske države 1918, preko podela u ratu na antifašistički i kolaboracionistički pokret u ratu 1941-1945, a zatim monopola Komunističke partije. Sve te podele reflektovao je i višestranački sistem od 1990. godine. Ipak, uz Demokratsku partiju socijalista (DPS), kao najuticajniju, veoma je relevantna partija Liberalni savez Crne Gore (suverenost Crne Gore, protiv integralizma, suprotstavljanje ratovima u Sloveniji, Hrvatskoj i Bosni i Hercegovini).
Do podele dolazi i u DPS-u (1997). Uspostavljaju se veze sa okruženjem. Đukanović se javno izvinjava zbog bombardovanja Dubrovnika. Od tada počinju i napadi na njega kao „lopova“ i korisnika tranzicije.
U društvu se vrši oštra politička polarizacija. Jača suverenistička orijentacija. Autori poput dr Miodraga Perovića i profesora Radovana Radonjića ukazuju da su Crnogorci jedini balkanski narod koji nema matičnu državu. Na to: da je Crna Gora iz rata 90-ih izašla „sa bitno umanjenom (umjesto učvršćenom i formalno i faktički osnaženom) državnošću“.
Iz Beograda se vrši pritisak na Crnu Goru: Slobodan Milošević dva puta posećuje Crnu Goru. Ali je posebno dobro opisan - na izvore oslonjen - pritisak koji Milošević vrši na Momira Bulatovića da se suprotstavi - iako se prethodno za to izjasnio - planu lorda Karingtona da se stvori federalna unija od jugoslovenskih republika koje na to pristanu.
Ni posle smene Slobodana Miloševića, iz Beograda ne prestaje pritisak. Vojislav Koštunica posećuje Crnu Goru i izjavljuje da je protiv njenog izdvajanja. Tri godine posle 2000. su izgubljeno vreme za Crnu Goru. U upotrebi je i vojska. Ponovo udar na Đukanovića kao „lopova“, sada još i saradnika Slobodana Miloševića.
Međunarodna zajednica (Havijer Solana) podržava „demokratsku Crnu Goru u demokratskoj Jugoslaviji“. Po Mortonu Abramoviču, to je uticalo „da se Srbija nada starim snovima“. A zatim je odložilo rešenje statusa Kosova. Crna Gora je postupno, normativnim putem i redovnošću izbora, išla ka odluci o referendumu (maja 2006). Integralistički blok je obnovio napade na Đukanovića: „Ja glasam za nezavisnost države. Ali neću agitovati za to. Mislim da je i ovo ovako već preveliki rizik. Ovaj lopovski režim to nije zaslužio. Naprotiv“ (Nebojša Medojević, Grupa za promjene).
Ishod Referenduma od 21. maja 2006, po Rastoderu, „u istorijskom smislu je prvi pozitivni nagovještaj nove demokratske i prema svijetu otvorene Crne Gore“ i kao takav predstavlja jedan od najznačajnijih koraka crnogorske savremene istorije“.
Pomenuti proces naišao je na podršku zemalja u regionu. Crna Gora je primljena u UN i započela pregovore sa EU. Rusija je bila jedna od prvih zemalja koje su priznale nezavisnost Crne Gore. Nije se protivila ni njenim pregovorima sa EU. Ali je njeno učlanjenje u NATO pakt smatrala „izdajom“. Obnovio se napad na Đukanovića kao personifikaciju te politike. U Crnu Goru je, preko Demokratskog fronta, ušlo mnogo nekontrolisanog novca. Došlo je do pokušaja „državnog udara“, što je i presuda izrečena na kraju sudskog procesa 28. novembra 2019. godine.
Adžićeva i Rastoderova knjiga pokazuje postupnost i mudrost političara generacije koja je dovela do nezavisnosti Crne Gore, njene evropske opredeljenosti i bezbednosne sigurnosti učlanjenjem u NATO pakt.
U isto vreme, ona otkriva otpore - i međunarodnih činilaca - modernizaciji jedne male zemlje. Ona objašnjava i da se u srbijanskoj strategiji stvaranja velike srpske države, u suštini, nije ništa promenilo. Zakon o crkvenoj imovini izazvao je eksploziju velikosrpskog nacionalizma. I opet se koncentrisao na Đukanovića kao „tvorca mafijaške države“. I to će, uprkos usponu Crne Gore, trajati.
Adžićeva i Rastoderova knjiga pomaže da se razumeju najnovije napetosti između Srbije i Crne Gore. Ali, kako je govorio poljski filozof Lešek Kolakovski - „Istoriju učimo ne da bismo znali kako da se ponašamo ili kako da pobedimo, nego da bismo znali ko smo“. U tom smislu važno je saznanje o prošlosti. Crnogorska istoriografija je učinila nove iskorake. Srpska istoriografija je podeljena što je normalno. Tragično je što jedan njen deo - služeći velikodržavnoj politici a ne nacionalnom interesu, ne doprinosi razvijanju javne svesti o njemu - uporno poriče upravo rezultate saznanja do kojih dolazi njen drugi deo.
Bonus video:
