Medicina kao naučna disciplina i slikarstvo kao estetska kategorija bave se svaka sa svog aspekta ljudskim tijelom. Taj najsavršeniji prirodni organizam predstavlja neiscrpan predmet proučavanja pred čijom tajnom, smatrali je Božjim djelom ili najsloženijim oblikom evolucijskih procesa, i jedan i drugi, medicinar i umjetnik, doktor i slikar, stoje zadivljeni - pred njegovim fizičkim i duševnim, fiziološkim i psihološkim ustrojstvom.
Danas je medicina, koja inače bilježi spektakularne rezultate svog napredovanja, zahvaljujući kojoj je produžen ljudski vijek i život se čovjeku u izvjesnom smislu zdravstvenog standarda promijenio na bolje, posebno zaokupljena problemom tajne korovnavirusa. Djelovanje kovida 19 na ljudski organizam ostavlja niz nedoumica i svojim djelovanjem zbunjuje medicinsku struku.
Tijelo čovjekovo opet je u fokusu aktuelne pandemije. Vrše se pokusi za lijek protiv bolesti, ispituje razorna moć virusa na određene organe, pretpostavljaju se negativne posljedice za preživjele od ove planetarne virusne bolesti. Želja i potreba, da se kroz poznavanje i proučavanje ljudskog tijela, njegove građe, funkcioniranja organa te takođe i djelovanja bolesti, patoloških promjena, kojima se njegova trošnost posebno izlaže, dakle tijelo kao predmet opšteg medicinskog interesa bilo je zanimljiva tema i za umjetnike.
Slika koja na najuvjerljiviji način govori ili pokazuje taj odnos slikarstva i medicinskog proučavanja tijela je remek djelo holandskog slikara Rembranta van Rijna nazvana “Čas anatomije doktora Nikolasa Tulpa”. Odbojnu realističnost naslikane radnje mladi je majstor iz Lajdena uzdigao do uzvišenog prizora simboličko filozofskog značenja. Kad je naslikao ovo svoje remek djelo (1632) Rembrantu je bilo samo dvadeset šest godina. Narudžbu je dobio od amsterdamskog ceha hirurga. Prema ondašnjim hronikama i dokumentima, seciranja leševa bila su javna i izvodila su se u pravilu jednom godišnje.
Tim su stručnim demonstracijama medicinskih istraživanja i učenja o ljudskom tijelu mogli prisustvovati osim doktora, posebno hirurga i patologa, i oni laici koje je zanimao potkožni ustroj ljudskog tijela a koji su za svoju znatiželju morali platiti određenu cijenu koja bi pripala hirurškoj cehovskoj kasi. Takođe po pravilu struke leš koji bi bio podvrgnut seciranju morao je biti “svjež”, ne stariji od dva dana. Najčešće je to bilo tijelo nekog od osuđenika na smrt vješanjem, u ovom slučaju zločinca Arisa Kinta. U mračnom ambijentu prostorije u kojoj se vrši seciranje prisustvujemo stručnoj demonstraciji znanja glavnog amsterdamskog anatoma, slavnog doktora Nikolasa Tulpa.
Doktor je glavna figura u kompoziciji. Mirno sjedi u profesorskoj stolici, odjeven u crno sa šeširom na glavi širokog oboda čija takođe crna boja ističe lice onoga koji je je svoju superiornost u medicinskoj struci stekao studioznim radom i proučavanjem funkcionisanja savršenog ljudskog organizma te tako stekao status vrsnog, visokocijenjenog stručnjaka. Bijela uštirkana kragna s čipkastim rubom i uredna zašiljena bradica takođe su detalji koji kao da dodatno upućuju na doktorovu pedantnu strogost i načelo discipline u radu koja je garant napredovanja u stručnom usavršavanju. Njegovo inteligentno lice pronicljivog pogleda predstavlja živi kontrast mrtvoj beskrvnoj puti leša koji je položen na obducijskom stolu.
Rembrant je majstor nijansiranja psiholoških stanja i ljudskih karaktera. Tu svoju sposobnost koju je posebno izrazio u nizu svojih autoportreta, takođe demonstrira i u ovoj slici javnog časa iz anatomije. Sedam se likova gotovo nagurava oko leša slušajući profesorovo izlaganje. Neki s izrazito napetom pažnjom slušaju i gledaju u predmet doktorovog demonstriranja. Slikarski postupak chiaroscuro, svjetlo tamnih odnosa u ovoj kompoziciji, što se u holandskom slikarstvu razvilo od Karavađovog načinja slikanja, kontrastiranja svijetla i sjene, Rembrant je taj tenebrizam usvojio na način da je svom konceptu kreiranja slike stvorio vlastiti, rembrantovski način osvjetljenja. Svjetlost kod holandskog majstora funkcionira po logici slike a ne po fizičkom zakonu osvjetljenja prizora.
U Rembrantovim slikama svjetlost isijava, emanira iz likova koje prikazuje. To je ono unutarnje osvjetljenje kojim nam se iz guste tame pokazuju naslikana lica i stvari. Zato je besmislena primjedba jednog uvaženog kritičara koji je primijetio, kako je rekao, “nelogičnost” polusjene, one “umbre mortis”, “sjene smrti”, na licu položenog kadavera. Uostalom taj dio mrtvog lica zaklanja, čineći tu rafiniranu polusjenu, rame nagnutog lika koji s izrazitim zanimanjem gleda u anatomiju rasječene podlaktice leša. Položaj mrtvog tijela što ispruženo leži u blagoj dijagonali gotovo blješti svojom mrtvačkom puti.
U kontrastu je s tamnim ambijentom u kojem se radnja događa i živim pokretima prisutnih. Doktor Tulp je desnom rujom kojom drži anatomske nožice upravo podigao mišićni snop s tetivama lijeve mrtvačeve podlaktice. Svojom lijevom rukom lijepe građe kakvu obično imaju pijanisti i hirurzi, ističe važnost onoga o čemu govori. Izražajnost doktorove ruke je isto toliko značajna, gotovo koliko i lica prisutnih. Jer i mi takođe posmatramo važan trenutak kada se saznaje nešto toliko značajno i bitno što će puno toga rasvijetliti u tajnoj strukturi čovjekovog anatomskog mehanizma.
Ova je Rembrantova slika dobila na popularnosti u široj javnosti bivše Jugoslavije po tome što ju je Danilo Kiš izabrao za korice svoje čuvene polemičke knjige “Čas anatomije”. Snažnu vizuelnu metaforu slike Kiš je preuzeo od Žan Pol Sartra koji je u polemici s Alberom Kamijem koristio simboličko značenje Rembrantovog remek djela. Ovo navodim zbog toga da bih istakao zanimljiva značenja koja ova slika može imati i izvan likovno estetskih kategorija. Kišova sklonost za likovnu umjetnost i njegov slikarski, vizuelni senzibilitet, osjeća se bitno u njegovom literarnom djelu. Opisujući Rembrantovu sliku u spomenutoj knjizi Kiš posebno stavlja akcenat upravo na lijevu ruku doktora Nikolasa Tulpa. Iako piščev opis u suštini ne odgovara stvarnosti prikazanog na slici taj je opis toliko nadahnut i majstorski literarno profinjen da ga ovom prilikom treba navesti: “Profesorova leva ruka, sa priljubljenim palcem i kažiprstom - to doticanje epiderme na jagodicama prstiju, gde se može osetiti najfiniji dodir praha s leptirovog krila ili cvetnog polena, tanan, skoro odsutan, kao dah, ili kad jabuke, što ga Francuzi zovu maglom zvona (brume des cloches), ta živa ruka podignuta u gest privlači pažnju nekih od učesnika više nego mrtva podlaktica i rasporene žile: kao da će iz tih priljubljenih prstiju da kresne elektricitet, inkarnacija duše, emanacija vitaliteta, kao kontrast mrtvim žilama lešine i kao - naravoučenije. Ono što poput emanacije vibrira između tek jedva primaknutog palca i kažiprsta primarijusa Nikolasa Pitersona (Tulpa), ona iskra saznanja i iskustva, koja samo što nije kresnula kao električno pražnjenje između dva alabastera šaržirana masom elektrona (te se učenicima čini da će to empirijsko saznanje doktorovih prstiju da ih nadahne kao sveti sakrament)...”
Ovo zanešeno Kiševo viđenje doktorove lijeve ruke jest poetizovana idealizacija koja nadilazi empirijsku egzaktnost časa iz anatomije. Naime pogledi onih najzainteresiranijih nisu usmjereni na profesorovu ruku. Jedan od učenika ili kolega, onaj što se najviše nagnuo nad lešom, usmjerio je pogled u nožicama zahvaćena mišićna vlakna i tetive rasječene podlaktice leša. Lik drugog medicinara koji se nalazi pored spomenutog kolege, kao i lik iznad njih, takođe ne gledaju u profesorovu ruku nego u veliku otvorenu knjigu, studiju iz anatomije sa važnim pojedinostima vezanim za predmet časa kojem prisustvuju. Najvjerovatnije otvorena velika knjiga naslikana u blizini stopala mrtvog tijela, predstavlja rad čuvenog flamanskog anatoma, Andreasa Vezaliusa, njegovo kapitalno djelo De humani corporis fabrica - Studije ljudske anatomije, objavljeno u Bazelu 1543, djelo na koje su se referirali svi veliki anatomi. Lik iz prvog plana slike, drugi slijeva, koji sjedi prikazan iz profila, takođe je pogled usmjerio na veliku, egzaktnim podacima bogatu knjigu. Zato doktorova ruka, onako kako je naslikana, samo potvrđuje posebnost onoga što on upravo saopštava, onoga što se nalazi u građi secirane podlaktice stvarnog leša. Ugledni anatom to čini pred okupljenim medicinarima koji neposredno svjedoče na “živom” primjeru o onome što je u knjizi empirijskom metodom sticanja znanja prenešeno, zabilježeno i označeno.
Po nekim dokumentima Rembrant je posjedovao gipsane odljeve ruku koje je secirao slavni Vezalius, što dokazuje slikarevu studioznost u pripremi za rad na ovoj kompoziciji. Ono što je posebno zanimljivo, i na neki način metafizički uspostavlja viši smisao realistički prikazane scene, dva su važna detalja što se odnose na dvije naslikane ruke. Secirana šaka zločinca otvorenog dlana ispruženih prstiju, kao ogoljela slika smrti i i živa rječitost doktorove značajno podignute ruke kao da uspostavljaju nevidljivu energiju mistične vertikale koja ih istovremeno razdvaja i spaja, kroz konstantu nepromjenljivog ciklusa života i smrti.
Zato bi ovom Rembrantovom remek djelu, dubokom smislu njegove humanističke teme, pristajala u podnaslovu laitinska sentenca ispisana na Anatomskom institutu u Parizu Hic locus est, ubi mors gaudet succurrere vitae - Ovo je mjesto gdje se smrt raduje da pomogne životu.
Bonus video:
