U lirskom stihovnom izrazu inspirisanom Njegošem (ako je riječ o autorima izvan crnogorskog kruga, dakle - koji su Njegoša gledali sa strane, izvana) - kao sasvim osobena izdvajaju se dva pjesnička djela: Miljkovićev sonet Grob na Lovćenu i pjesma Njegoš u Veneciji Miloša Crnjanskog. Uporediva uglavnom po opozicijama koje obrazuju, ova dva lirska ostvarenja mogla bi zajedno sklopiti cjelovitu i sugestivnu predstavu o Njegošu - pjesniku, prije svega. Već po definiciji „pounutrašnjena“ forma soneta, napregnuta do pune zaokruženosti i savršenstva oblika, u pjesmi Grob na Lovćenu biva dodatno zatvorena spajanjem dva terceta iza dva katrena u privid sekstine. Pjesma Njegoš u Veneciji sva treperi u otvorenoj formi koju dopušta vers libre, a gdje i grafička forma, nejednakim odstojanjem redova/stihova od margine - sugeriše doživljaj treperavosti, otvorenosti. U likovnom izrazu, Miljkovićev sonet bio bi na platnu gusta uljana boja - mrka, pješćana, zlatna. Karst i sunčeve vatre, zaustavljeno vrijeme. Prostor izvan prostora, vrijeme izvan vremena - vječni pjesnik. Lik mu zaspali kao zlatni odlivak čuva sunce iznad planine Lovćen, koji je Parnas, Olimp, i humka pjesnikova. Branko Miljković, spajanjem dvije tercine na kraju, pjesmu dodatno zatvara i zaokružuje, sabija već po sebi „zbijenu“ formu - u koju smješta svoje moćne trope o suncu i feniksu. Spajanjem strofičkih struktura u privid sekstine - forma postaje kontinualna sasvim, ritmički i smisaono, ne dopušta prekid: ideja je kompaktna, misao zgusnuta, do enigmatičnosti metaforična. Domišljena - i zatvara se.
Likovnim jezikom izražena, pjesma Njegoš u Veneciji bila bi raskošni lirski akvarel.
Za kim zvono zvoni. (Džon Don bio je jedan od omiljenih pjesnika Miloša Crnjanskog.) Impresivna akustička pjesnička slika slobodno se širi prostorima slobodnog stiha, osvajajući dalje sfere u prostoru i vremenu i ostavlja utisak nečega što se čuje i kada je pjesma završena. Zvono Sv. Marka je superioran zvuk što se širi i penje do neba - i poslije kraja: pjesme, i samog Njegoša. Vanredan čulno-misaoni doživljaj.
To zapravo znači da kraja nema. Opet se, baš kao i kod Miljkovića, ovoga puta kroz lirski „akvarel“ Crnjanskog - nazire ideja o vječnosti.
***
Još jedna književna smrt u Veneciji, zapravo, ovoga puta - slutnja smrti - biće tema naše interpretacije prije nego što pristupimo viđenju Njegoša u esejima Crnjanskog:
Nasmešio se poslednji put./U prozoru se sjaše kao zapeti luk,/kao Mesec u vodi, mlad i žut,/Rialto.//Mirisaše bolan svoje bele ruže/i gledaše kako galebovi kruže,/tužni i beli, ko misli na Lovćen,/i smrt.//Dok noć pljuštaše, čitaše Omira,/crn i težak, ko Ahilov,/što samo kraj mora nađe mira,/grob.//Bogovi, na plećima sa oblacima tamnim,/Bolovi i mora sa valima pomamnim,/Pređoše po njegovom bledom licu bez traga.//Ali, kad čitaše o Brizeji, što se budi,/ i otvara oči, pune tame, u zori,/bol neizmeran pade mu na grudi.//Jer svemu na svetu beše utehe./Svim mislima, za sve junake, i grehe./Ali držeći glavu rukama obema,/suzno, umirući, pomisli, bolno,/da za oči neveste utehe nema.//Tada zaplaka u vodi i zvono/Svetog Marka.
1920.
(Prema: Sabrana dela Miloša Crnjanskog, Beograd, 1966, Poezija, 42) Već je u prvoj strofi nagoviještena smrt kao dominantan motiv. Ko je umirući gorostas i kakav ambijent mu lirski subjekt namjenjuje kao pozadinu za posljednje trenutke - rečeno je u naslovu. U pjesmi se dalje ime Njegoša ne pominje. Ovo minus-prisustvo znaka ima, dakako, svoj učinak i dio je pjesničkog postupka.
Stilski efekat inverzije i fokusiranja izmještenog člana - finalnom pozicijom istaknutog subjekta - „Rialto“ - prvo je što čitalac primjećuje u pjesmi kao svojevrsno oneobičenje. Međutim, u kontekstu, u intratekstovnom prožimanju značenja kod samog Crnjanskog, prva strofa je interesantna i zbog brojnih drugih asocijacija koje izviru iz markiranih leksičko-semantičkih jedinica i njihovih značenjskih spregova. (Ostrvo Rialto. Najstariji naseljeni dio Venecije. Odatle Venecija u IX vijeku počinje da se gradi kao jedan, uslovno rečeno, urbani polis, koji za vrijeme dužda Enrika Dandola doseže svoj vrhunac u pogledu moći.)
Umjetnički efekat glagolskog oblika (sjati se -... „se sjaše“...), te njegova semantika (sjaja, blistanja) u sprezi je sa leksičko-semantičkim jedinicama odnosno sintagmama: „zapeti luk“, „Mesec, mlad i žut“, „voda“, ostrvo („Rialto“). U tekstu Crnjanskog ovo su neke od karakterističnih leksema, te se njihova već prepoznatljiva i produbljena značenja ulivaju i u pjesmu Njegoš u Veneciji. Kosmogonijsko osjećanje svijeta, prostorno modelovanje teksta iz kojeg proizilazi ambijent - mediteranski, ali i vanprostorni (ili sveprostorni) i vanvremenski - potcrtani su ovim značenjima. Nadasve - u pjesmi je prepoznatljiv sumatraistički poetički kod Miloša Crnjanskog, očitovan u povezanosti udaljenih prostora, ali i vremena. Podsjetimo, i u samoj pjesmi Sumatra, koja je svojevrsni manifest ovog pjesnika - nalazimo vrlo sličan odabir leksema i značenjskih spregova: „Mesec sa zapetim lukom“, glagol „smešiti se“, ime jednog ostrva. Pjesmom se razliva osjećanje bezbrižnosti, mira, lakoće, sumatraističkog blaženstva. U pjesmi Njegoš u Veneciji, međutim, ovo osjećanje je pomućeno sjetom koju izaziva misao o smrti. Stihovima o Njegošu dominira melanholično osjećanje svijeta, tako karakteristično za Crnjanskog, naročito kada su predmet njegove poezije rane pjesničke smrti. To je ona tuga koja se razliva Toskanom dok se u vodama Arna ogleda, opet - „Mesec“, isti kao nad Stražilovom i „grobom Branka“ (Stražilovo). Melanholija a ne blaženstvo, otmjeno sjetni tonovi a ne lakoća i bezbrižnost, tamni akordi a ne sumatraistička „nežnost“ - to su opozitna značenja koja izviru iz paralele Sumatra - Njegoš u Veneciji.
Džadžić je isticao da, osim „proizvoljnosti geografskog pojma“ (najčešće vrlo udaljenog: npr. Sumatra, Ural, Mesec), sumatraizam Crnjanskog karakteriše i „gigantizacija subjekta u pesničkoj slici“ (on je sveprisutan, sveprostirući, njegova ruka miluje vrhove Urala, Sumatru, „Mesec sa zapetim lukom“, istovremeno). U pjesmi Njegoš u Veneciji, naročito ako je posmatramo uporedo sa proznim tekstovima Crnjanskog o velikom pjesniku Crne Gore - imamo „gigantizaciju“ samoga Njegoša. On je ta božanska figura koja dominira tekstom.
Leksema lûk (kao i svod, kube - jedna od ključnih u tekstu Miloša Crnjanskog) - emituje vječnost u koju se upisuje ime vladike crnogorskog. (U ikonografiji i simbolici, luk odvajkada nosi sa sobom uzvišeni karakter. Npr. rimski carevi se prikazuju u lukovima ili lučnosferičnim prostorima, potom u hrišćanskoj ikonografiji, ustanovljenoj u vrijeme ranog hrišćanstva, luk, niša - kao arhitektonski motiv, ili pak školjka, de facto nosi značenje svetosti i mjesta u Raju, jedan je od najčistijih simbola Šatora pravednih u Raju)
Prozodijske ekvivalentnosti na kraju prva tri stiha (dugosilazno „u“ u riječima „put“, „luk“, „žut“), potpuna rima prvog i trećeg („put“ - „žut“) uz intonacijsku opoziciju (tačka - zarez, tj. spuštanje - uspon tona), djelimična uzastopna rima na kraju sva tri prva stiha (pomenuti kvantitet i kvalitet istog vokala u jednosložnim riječima), intonacijska ekvivalentnost na kraju drugog i trećeg (zarez - zarez, tj. uspon tona - uspon tona) - sve su to prozodijske varijacije u kojima dominiraju ekvivalentnosti disktretno obojene opozitnim tonskim nijansama - koje još jače ističu glavnu opoziciju na kraju strofe - osamostaljenu leksičku jedinicu koja sama obrazuje stih uz minus-prisustvo rime u njemu: Rialto. Duga inverzija koja sama sobom nosi napetost intonacije (ili - napetost iščekivanja) prethodi ovom imenu, koje je topos, ime ostrva (baš kao i Sumatra).
Tu se otvara nova mreža povezanih značenja. Ostrvo je takođe ključna leksička jedinica, arhisema u tekstu Crnjanskog: Sumatra je ostrvo; princ Rjepnin je jedan od odiseja i robinsona Crnjanskog, zatočen na pustom ostrvu od „četiri, i osam, i četrnaest miliona stanovnika“, usred okeana; Tesla, junak istoimene drame, nalazi se takođe u džinovskom gradu na ostrvima; Odisej, inspiracija Crnjanskog još od prvih napisanih stihova (pjesma Sudba, 1908, knjiga poezije Lirika Itake, 1919) zatočen je na ostrvu na putu ka svom ostrvu. I svak je od tih izuzetnih pojedinaca u esejistici i fikciji Crnjanskog - čovjek-ostrvo. Usamljenik i veličina, izuzetan pojedinac, snažna individualnost. U esejistici: gigant. (Takav je Direr, Flober, Šekspir, Mikelanđelo. Takav je i Njegoš.) Lirski subjekt Sumatre (uporedo sa postupkom njegove „gigantizacije u pjesničkoj slici“) „smeši se“ „na Mesec za zapetim lukom“. Njegoš, lirsko „on“ pjesme, takođe se smiješi, već na početku, ali „poslednji put“. To je osmijeh umirućeg kolosa.
Nije slučajno baš Venecija izabrana kao scena za Njegoševu smrt. Ovaj topos je vrlo semantizovan u dubinskoj strukturi teksta Crnjanskog. Italija, u kojoj se, kao nigdje na svijetu, „život i smrt tako mešaju“ (Kod Hiperborejaca), i sama Venecija, sva nestvarna, sva na vodi (jedan od praelemenata, vrlo znakovit kod Crnjanskog), na ostrvima, jedan od gradova koji niču „kao bajka“, „kao iz sna“ (i Sankt-Petersburg, „Venecija severa“, jedan je od takvih gradova i omiljeni topos ovog pisca) - predstavljaju pravi okvir za pjesničku sliku smrti. Njegoš se vraća iskonskoj tvari, praelementima, u sjaju nestvarne ljepote kojom je okružen. Početak te ljepote je ostrvo Rialto, „il piu antico nucleo di Venezia“, čiji „zapeti luk“, uporediv sa mjesečevim, podsjeća na vječnost. Njegošev početak i kraj stapaju se u sjaju ljepote kojoj neće biti kraja.
Bijelo je boja druge strofe, povezana s pojmovima „ruže“ i „galebovi“. Bijela mediteranska smrt s mirisom ruža slutnja je koja sada priziva još jedan udaljeni topos, onaj u zavičaju: Lovćen (opet imamo toponime koji označavaju ostrvo i planinu: Sumatra - Ural: Rialto - Lovćen; sumatraističke veze u prostoru ponovo su uspostavljene, daljine prizivaju misao o zavičaju, ali ovoga puta u slutnji ranog umiranja jednog pjesnika, čime se uspostavlja bliža paralela sa poemom Stražilovo). Sljedećom strofom uvode se nova značenja i produbljuje intertekstualnost.
Crno je boja treće strofe, sa stilski obilježenim imperfektom u neobičnoj semantičkoj kombinaciji sadržanoj u vezi rečiničnih pojmova („Dok noć pljuštaše“), čime se uvodi značenje turobnog i teškog, u produženoj inverziji koja kao ishodište ima osamostaljenu jedinicu u finalnoj poziciji, a ona takođe obrazuje stih - imenicu „grob“. Ne bilo čiji: Ahilov. „Što samo kraj mora nađe mira.“ Njegoš „čitaše Omira“. Omiljenog pjesnika Crnjanskog, čiju je Ilijadu još u Komentaru uz Prolog nazvao „najvećom poemom čovječanstva“, a trojanske i mikenske aluzije u sopstvenoj poeziji „hotimičnim“. Junaci ovog pisca inače rado pominju „Omira“, čitaju ga ako su obrazovani, ili govore „kao Omir“ i ako ga nisu čitali. (Jer, „još je Omir sve o nama znao“ - misao iz Romana o Londonu). Slutnja da će more, ta velika voda - donijeti mir, predstavlja svojevrsnu utjehu, ali do pomena te riječi (takođe arhisemske u tekstu Crnjanskog) treba prebroditi još drvije strofe, u kojima se bura zahuktava, snažno i romantičarski, njegoševski. Gusta značenja i rime pune tamnih vokala nose tu dramsku sliku sa epskim homerskim likovima u njoj.
Duplirana parna rima u prvom i drugom stihu (bogovi - bolovi, tamnim - pomamnim) u svojim zvukovnim ekvivalentnostima nosi dubinski opozitna značenja. Bogovi - bolovi. Njegoš, umom i ljepotom božanska pojava, bog među ljudima, ipak je samo čovjek: bolovi su riječ koja na to upućuje. Bolovi čovjeka muče, ne bogove. A on ih trpi sa snagom još uvijek nadljudskom. Ni oni ne ostaviše na njegovom blijedom licu traga. Jedno „ali“ mijenja ton u narednoj strofi: misao o Brizeji mijenja sve. Metafora je sve gušća. Asocijacije se množe. Na koga, ili na šta, upućuje misao o Briseidi sa očima punim tame u zori?
Samo „za oči neveste utehe nema“.
(Čija je to nevjesta neutješna? Ko je nevjesta?)
Nameće se najlogičnija mogućnost odgovora, odnosno odgonetanja zadate semantičke kombinacije. Vladičina nevjesta (premda ovaj tropički semantički transfer dopušta i nalaženje drugačijih značenja) mogla bi biti Crna Gora. Ona je ta za koju nema utjehe.
Dolazimo i do samog kraja pjesme:
Tad zaplaka u vodi i zvono Svetog Marka.
(Napomena: Sv. Marko je simbol Venecije, zaštitnik grada.
Bazilika sv. Marka postojala je u IX vijeku. Porušena u XI v. da bi se gradila nova crkva.
Crkva sv. Marka je apostoleion, isto kao i crkva, odnosno mausolej vizantijskih vasilevsa, sv. Apostola u Carigradu, po uzoru na koju je sagrađena. U pitanju je crkva tipa slobodnog krsta sa pet kupola i narteksom na zapadu. Iako je njen arhitektonska artikulacija tipično vizantijska, ova crkva se u narodu nekad naziva bazilikom. Zvonik odvojen od crkve.)
Zvonik svetog Marka, zaštitnika grada, koji svojom visinom od 98,6 metara nadmašuje sve građevine uokolo, najimpozantnije zdanje Venecije - tu je, u pjesmi o Njegošu, u jednoj vanrednoj lirskoj funkciji, stilski i emotivno naglašenoj: da oglasi smrt i odzvoni ogroman plač, najveći lament što za gorostasom Crne Gore kroz vodu zvoni.
(Odlomak iz opširnijeg rada)
Bonus video:
