Prošlog ljeta, supruga i ja posjetili smo Olšansko groblje da obiđemo grob njenog oca, dr Jaromira Bleche, plemenitog gospodina za kojeg me vežu tolike uspomene. Prošli smo pored groba Kafkinog, u kojem, pored pisca, leže otac Hermann i majka Julija. Grob Kafkinih je u donjem dijelu aleje, kud staza vodi, nedaleko, stotinak metara, od groba moje praške obitelji. Na sredokraći se nalazi ploča koju je podigla Jevrejska opština:
Sjeni dr Maxa Broda, rodom iz Praga, pisca i mislioca, podvižnika češke kulture u inostranstvu, prijatelja Franza Kafke i tumača njegova djela.
Na ploči nema cvijeća, cvijet vene - jevrejski je običaj da se na grob ostavi kamenčić. Uz mermernu ploču sa imenom pisca Zamka leže stvarčice koje ostavljaju polaznici odasvuda: svežanj ključeva, s natpisom na japanskom, poruka u plastici, veličine podlanice, na španskom, metalna zvečka s klinastim pismom, amajlija, knjižica u celofanu, ošurena od kiše, na hebrejskom...
Nadgrobni spomenik Kafkinih je uzan, nalik obelisku, skromniji od drugih na ovom - možda najvećem groblju književnosti, kojoj on po jeziku pripada. Mnogi tu počivaju, gotovo cijeli Praški krug (stvaralaštvo 1900 - 1940). Ovo groblje govori, možda više od bilo kog drugog, njemački. A iza njemačkoga govora pruža se duga tišina, jevrejska.
Max Brod
Na Olšanskom groblju leži čitava jedna književnost.
Tu su sahranjeni Karel Havliček Borovski (1821-1856), Václav Kliment Klicpera (1792-1859), Bernard Bolzano (1781-1848, filozof i teolog sa Karlovog univerziteta), Jindžih Figner, prosvetitelj Josef Jungmann (1773-1847), František Ladislav Čelakovski (1793-1852) - desetine, stotine pisaca, muzičara, slikara, teologa, arhitekata, čitava jedna istorija umjetnosti.
Zašto je Prag mitski centar - zato što je od najstarijih vremena u dodiru sa čitavom Evropom, i stoljećima se tu ulivala evropska rijeka odasvud. I prije i poslije Habzburškog carstva, ne znam postoji li drugi takav grad, iz kojeg se ne može putovati lako (Prag ti se opire da se iz njega nekud seliš!), a do njega se može doći sa svih strana.
Tajna grada, u kojem je rođen romansijer, biograf, publicista, prevodilac, esejista Max Brod (1884), jeste da je on, iako veliki grad, u stanju da navuče masku svojih predgrađa: Jozefov (židovska maska), ili, recimo, maska Kraljevskih Vinohrada (buržoaska), ili Libenj (radnička), ili Karlin (opet jevrejska maska - tu sam proveo godine sreće), i postane naizgled minoran, među velegradovima Evrope, a u stvari je ostao ono što jeste - poštansko sanduče evropske kulture.
Poštanski, u smislu čvora, jer sadrži i ruski gest i uticaj, i njemački, i slovensko-balkanski, i frankofonski, i latinski (latinski učenjaci ostavili su neizbrisiv pečat na renesansni, kao i barokni Prag), i jevrejski.
To je hronika praškog groblja - na njemu leži toliko pisama, toliko dopisa i kartica, poštanskih, i onih poslatih noću, preko povjerljivih kurira, toliko rasprava i disputacija, napisanih i poslatih odmah, primaocu, makar se primalac nalazio u susjednoj ulici, kao što je gospodin Kafka pisao svom ocu, ili Max Brod, dragom Kafki, i obrnuto, iz jedne ulice u susjednu. No, ono što su praški jevrejski pisci pisali jedan drugom, nisu bila samo pisma, to je bila epistolarna književnost - i Prag je postao poštanska pozornica svjetske literature.
Epistolarna ljubav
Epistolarije ne spadaju u sekundarne stilove, nipošto. Pisanje pisama u srednjem vijeku smatrano je umjetnošću. I do danas je tako, djela dobrih pisaca nisu potpuna bez njihove prepiske - bez intimnih, ličnih tonova.
Epistolarna proza je dijalogična proza, zapravo, ona se razgorjela, sa svom svojom pjesničkom snagom, nakon jednog od velikih evropskih otkrića, otkrića dijaloga - mislim na antičku, i na sholastičku fazu tog otkrića - jer je pismo, intimni akt onoga koji piše, rođen u tišini, i onoga koji čita, takođe ostvaren u tišini, posebna vrsta dijaloga.
Pojavni oblici tog dijaloga - porodično pismo, pismo prijatelju, pismo dragoj, ili dragom, pismo zvanično (administrativno), pismo diplomatsko (depeša - dépêche, franc. požuriti), otvoreno pismo, tj. pismo preko štampe, depersonalizovano tako da ga čitaju svi - stilski su znaci opuštenosti onoga koji piše, a njegov neformalni govor znak je bliskosti, sa čitaocem, znak emocionalne veze, prijateljskoga gesta itd.
No, ono najvažnije, kod epistolarne književnosti, jeste čudo ovoga svijeta: da se pismo piše za jednog čitaoca, a dospijeva u ruke hiljada i stotina hiljada drugih. Ja razumijem epistolarnu prozu kao svojinu stotina hiljada čitalaca, kao umjetnost pisanja, koju autor pisma pretvara u književnu radnju, u poeziju, u epistolarni roman.
Kud će boljeg primjera od Kafkinog najintimnijeg djela: Pisma Mileni? Jednom riječju, emocija umjetnosti i umjetničkog stvaralaštva - kroz liječenje duše dijalogom.
Bešumni dijalozi
Dijalog, koji su elizabetinski dramatičari, na čelu sa Shakespeareom, doveli do najviše i najdalje književne tačke u svemiru (barem u svemiru žanra), epistolarna literatura boji emotivno. Dijalog je više u vlasništvu onoga, ko piše, i onoga kome je upućen, nego u javnoj književnoj radnji elizabetinskoj.
[“Da se vidimo ranije, nego što mislim (vidiš, ja pišem ‘vidimo’, ti pišeš ‘živjećemo zajedno’) - a ja mislim... da mi nikad nećemo živjeti zajedno...” - Kafka piše Mileni Jesenskoj oktobra 1920) -. I to je taj uron u dubinu, ta sonda do srca, s kojom ostali žanrovi ne stižu tako duboko].
Ljubavna književna prepiska - odnos dvoje ljudi, u njinim minornim svjetovima, koji kasnije postaje književnost - pravi je spomenik ovom žanru, a knjige koje ljubavnici razmjenjuju i pišu o njima u povjerenju, kao da su stari pisci, autori, još uvijek živi, pomiču granice u čitaočevom odnosu prema knjizi i približavaju mu je, potkupljuju ga njome. Tako pišu Milena i Franz: oni uzajamno čitaju, i zajedno uživaju u autorima:
Dostojevski, Božena Nȇmcová, književna diva češkog romantizma (1820-1862), Tolstoj, Radyard Kipling, Čehov, Robert Louis Stevenson (Milena ga je voljela posebno). - Uživanje su im knjige zajedničkih prijatelja: Max Brod, Franz Werfel, Rudolf Fuchs (1890-1942), koji je Kafku posjetio na samrtnom odru, u sanatorijumu Kierling, kod Beča. Njih dvoje slave utjehu sadašnjosti, poput Maxa Broda, u svom romanu Franci, ili ljubav drugog reda, s podnaslovom Praški roman, koji je Kafka imao u rukama sa posvetom:
”Posvećujem knjigu onim kritičarima, kaže Brod, koji će je slabo razumjeti. Da, na moju riječ, ja vas volim, redovni čitaoci, koji preskačete ono do čega mi je stalo, a hvatate pjesnika za onu riječ koju je smislio drugačije, dok na drugim mjestima čitate veliko, kao malo, i ozbiljnu riječ smatrate šalom. I ta vaša lica, koja kažu da sve to znate bolje! A ipak smo mi, šalu na stranu, drugovi, savremenici, saputnici, htjeli-ne htjeli! U redu, vi, koji ste me pratili na mom putu tako vjerno, sve dovdje - primite ovu knjigu, u kojoj je izbačena na svjetlo tajna uloga zla i nesavršenosti u svemiru.”
Nježni pol
Brod je objavio Biografiju Franza Kafke prvi put 1935-37, u Berlinu i Pragu, u šest svezaka, sa vrijednosnim ocjenama djela piščeva. No, i kasniji prilozi, nalik na epistolarne, iako ne čisto prepisnog, ili dopisnog karakera, dali su doprinos izgradnji jednog velikog svijeta, sa japijom iz malih vrtova i drvosada, a njihovi autori su:
Rudolf Fuchs, Dora Dyamant, Oskar Baum, Milena Jesenska, Johannes Urzidil, Robert Weltsch, Franz Werfel, Friedrich Theiberger, Willy Haas, Otto Pick i dr.
Brod je, po vokaciji, romansijer jednog romansijera, jer je, još od svojih početaka u Praškom krugu, pokazao interesovanje za praške biografije - godine 1915. objavio je romansiranu biografiju slavnog astronoma, od početka 17. vijeka naturalizovanog Pražanina, Tiha Brahea (Tycho Brahes Weg zu Gott: Tiha Brahea put do Boga). Slijede Ruben, princ Jevreja (Reubeni, Fürst der Juden); građa, Biografija Hajnriha Hajnea (Biografie von Heinrich Heine); Franca Kafke mišljenje i učenje (Franz Kafkas Glauben und Lehre); Johan Ruhlin i njegova borba (Johannes Reuchlin und sein Kampf) - navodim samo neke od Brodovih neumornih naslova.
Brodov put je, u znatnoj mjeri, istoričan - ne govorim sada o glavnom toku, na kom je uvijek prisutan kafkovski gest i empirija, već o djelu van kafkovske aure - i zato, dužan sam da razlikujem istoričnost, u formulisanju minornih svjetova, od psihologije u okviru istih formulacija. Velika razlika. Istorija i psihologija govore drugim jezikom, svaka ima svoj.
Moje lično iskustvo, balkansko u cjelini, sugeriše mi da živim u nepodnošljivoj inflaciji istorijskog materijala. Mišljenje na površini inflatornog, istoričarskog metoda oštećeno je istorijom, kao želudac sa previše masti, kao srce sa previše nesreće, kao tijelo sa previše napora.
Najspontaniji praški saputnik Gustava Meyrinka i Kafke je Max Brod. Praktična psihoanaliza, psihoterapija i uopšte, recepcija psihoanalitičkog diskursa u novije vrijeme sadrži i mnogo oštrije, ambicioznije feminističke glasove, razumljivo, ali u nastanku psihoanalize i emancipatorskog talasa, sa dominantnim ženskim glasovima, u orkestru, paralelno gledano, ni izdaleka nije bilo tako. U to vrijeme, u doba paralelnih pojava podsvjesnog, i ženskog, glasova novih posve - dakle, antagonizam prema fenimizmu nekoga, ko kreira svijet, upravo konjunkturan feminističkom, psihoanalitički svijet - ne jenjava.
Kod samog Freuda se primjećuje da on posmatra ženu kao drugo lice muškarca, doduše, ali ipak inferiornu - kao biće drugačijeg karaktera, i da čak ismijava feminističko insistiranje na jednakosti s muškacem. - Na drugom mjestu ignoriše rodne razlike-; to je govor, ne samo njegov, već govor doba, društveni, psihološki, mentalni govor, koji podsjeća na zvonki glas starih carevina, u kojima muškarac od svoje petnaeste do šezdesete ne ispušta oružje iz ruku.
Polje borbe će se kasnije proširiti, antagonizmi prenijeti na drugi plan, posebno nakon knjige Simone de Beauvoir (1908-1986), Drugi pol (1949), koja će optužiti Freuda da je kreirao atmosferu za mušku supremaciju i, po njoj s pravom, izazvao mizogene rekcije ženskog pola.
Književne ruže
Max Brod je straobalan pisac - 83 naslova.
Nije bio jedini među Kafkinim prijateljima kome su cvjetale književne ruže - bio je tu i Franz Werfel, doduše, stariji od obojice, ali ipak dovoljno pripadajući zajedničkom gnijezdu, da se može govoriti o generaciji, ukusima i stilu sa zajedničkim crtama.
”Svijet praških Jevreja je bio pregledan, sa gustom mrežom ugledanja i međusobnog praćenja, roditeljski glas nigdje nije dopirao izdaleka. Međutim, na ovoj uskoj sceni bljesnula je utopija koja obećava nešto poput oslobođenja, neku vrstu života, koji nije život starog neženje, niti brak, nego razigrani, opojan život samo za umjetnost”, kaže Reiner Stach. I nastavlja:
”Ova utopija se zove Werfel. Kafka je obožavao ovog mladića, kojemu je izgleda skoro nesvjesno sve polazilo za rukom, put čega je Kafka uzalud pružao ruke - Werfel, doduše, nije predstavljao uzor koji bi Kafka slijedio ili mu se mogao povjeriti; razlika od sedam godina značila je drugačiji nivo iskustva, i odgovornosti i nije mogla pružiti ljekovitu bliskost.” (Reiner Stach, Kafka - Die Jahre der Enscheidungen, S. Fischer Verlag GmbH, Frankfurt, 2002, 411).
”Najmiliji Max”, kako ga je Kafka zvao, u Pragu je pisao kritiku za novine Prager Tagblatt. Pred rat je emigrirao u Izrael, gdje je naredne tri decenije bio dramaturg nacionalnog pozorišta Habimah.
Mnogo mu duguju ne samo Kafka, čije djelo je sačuvao od uništenja, nego i pisci Franz Werfel i Felix Weltsch. Bio je majstor za književni naslov, pogledajte: O ljepoti ružnih slika (1913), Žena koja te neće razočarati (1934), Umalo nadaren učenik (1952), Žena za kojom se čezne (1953) i dr.
Umro je u Jerusalimu, 20. 12. 1968, ostaviv svjetskoj književnosti prisebnost da ne padne u kušnju i spali Kafkinu ostavštinu.
Bonus video:
