Eaton square - otmeni i preskupi centar Londona je dio grada gdje zatičemo Mrs Black i njenog supruga Gidija, Gideona. Ako ste makar dvije sedmice kao student učili engleski tamo, prepoznaćete taj dio lako... Eaton, Knightsbridge, Kensigton, djelovi su Londona gdje shvatite da vaš izgovor nikada neće biti dovoljno “posh”, i da je kasno da naučite da jašete, kasno da nađete potrebne veze, stečene u školama - internatima, kasno da balkansko proletersko porijeklo bude zamijenjeno za engleski upper class... I zavidimo im pomalo, onako efemerno, na njihovom uvjerenju da je čitav “kontinent otcijepljen maglom”, na Beatlesima, Mary Quant i čaju u pet... I većina nas se ne bi mijenjala, nipošto, no ostaje taj osjećaj da i u 21. vijeku možeš postati gotovo sve što želiš, ali ne i Englez. Dakako, osim ako se zovete gospođa Black.
Gospođa Black je mimikrirala, stopila se naizgled s okruženjem, po riječima njenog supruga, postala je “pravi ukras na partijima”.
Istovremeno, u sebi zadržava elemente “mentaliteta kasabe”, to vidimo na samom početku, prilikom susreta sa suprugovim najstarijim prijateljem i njegovom (pre)mladom pratiljom.
Ona zamjera Iris što brblja i jede, “zapravo ždere”, a mogla bi i ćutati jer ionako je najmlađa i najljepša. U unutarnjem dijalogu g-đa Black osvještava svoj “provincijalizam” i stidi ga se, mada u biti kultura iz koje sama potiče nije marginalna, možda je tek kroz istoriju imala slabiji PR.
Odnosi sa javnošću su bitni u ovom djelu, u onoj mjeri, u kojoj su reputacija i komunikacija bitni u zapadnoj civilizaciji uopšte.
Osim krucijalne uloge PR-a u savremenom društvu, autorica se osvrće i na važnu ulogu vizuelne umjetnosti, i ta dva dijela čine elemente filozofske vertikale romana.
I tako, u početku bijahu gospodin Black, njegov najbolji prijatelj Dikki i njihove nove žene, po trideset i više godina mlađe. Bivše, prve supruge koštale su ih skupo. Dikkiju je njegova bivša uzela kuću u Forte del Marme, još jednom bastionu bogate evropske elite.
Iris, Dikkijeva nova pratilja, ponaša se sasvim očekivano za svojih dvadesetak godina, za svoje zanimanje, i stereotip “sugar baby”, ponaša se prirodno.
Valle, gospođa Black, pokušava da se ponaša onako kako dolikuje jednoj supruzi bez posebnog zanimanja, koja čitavu deceniju dokoličari u jednoj od PR agencija povezanih sa britanskom kraljevskom porodicom. Ona se naizmjenično bavi uzgojem cvijeća, cijeđenjem voćnih sokova i popisivanjem kućne biblioteke.
Nezaboravimo da dama iz visokog društva ni nema potrebe za nečim tako prizemnim kao što je “zanimanje” ili visoko obrazovanje; Kate Midletton, odnosno Katarina, vojvotkinja od Kenta, prva je žena - članica britanske kraljevske porodice, koja je završila fakultet.
Misaoni tok Mrs Black, međutim, otkriva nam jednu sasvim drugu stvarnost.
U korištenju tehnike toka svijesti za opis unutarnjeg monologa protagonistkinje, pismo Olje Knežević dostiže vještinu “Mrs Dalloway” i Virginije Woolf, na koju je i sam naslov romana “Mrs. Black” svojevrstan igrokaz.
Olja jako dobro piše, to znamo.
Mislim da će kraj prve glave ovog romana ući u istoriju književnosti: “Čokoladni sufle splašnjava na stolu, ispred Irisine prazne stolice. Naduvana poslastica ne čeka nikoga.”
Čini mi se da nijedno jelo ne sugeriše rafinman, kao što to čini sufle, a u kućama u kojima batleri upravljaju mnogobrojnom poslugom poznato je da se samo sufle čeka - dok sva ostala jela dočekuju goste. (Ne pitajte me odakle ovo znam, ne znam ni sama, vjerovatno iz romana Jerom K. Jeroma.)
Kao nekom ko je iz prikrajka (tokom ljetnih kurseva engleskog) mogao da zaviri u taj otmeni svijet engleskog upper class, milo mi je što najzad imamo insajdera tamo. Nekako mi je preko glave soc-realističkih opisa radnika koji piju vodu iz bidea u kupatilu za goste.
Olja piše o onome što poznaje, i to se osjeća od prvog opisa drvenog šanka u obližnjem restoranu, iako dalje u romanu, sada već u Ich - formi, gospođa Black govori da je njen duh vidio mnoga stradanja, “ponajmanje strana sirotinji”.
Fenomen crnogorskog romana koji pišu žene još uvijek je relativno nov, tako da kompleksni dobro opisani ženski likovi još uvijek čine da srce poskoči od radosti.
Na putu za Skadarsko jezero je jedno skretanje za selo u kojem živi Zikova majka - tradicionalna Crnogorka opis koje zavrijeđuje da bude uvršten u čitanke.
Ono za šta se Kneževićevoj takođe treba ukazati dužno poštovanje su muški likovi; oni razmišljaju i postupaju “pravo muški” (vs. kao očigledan proizvod ženske mašte, što je slučaj i u najboljim savremenim romanima. No, blurring lines između pisanog feminističkog ideala i ljudske stvarnosti je predmet nekog drugog osvrta.)
Apropo savremenih autora (muškaraca) koji pišu na ovom našem zajedničkom jeziku. Često radnju smještaju u mjesta u kojima nikada nisu bili. To može da prođe ako se ima spisateljski genij Julian Barnesa, koji Bugarsku u vrijeme vladavine Todora Živkova (novela “Bodljikavo prase”,1992) opisuje na način koji izaziva beskrajnu empatiju, bolje nego što to čine mnogi autori nosioci tog jezika i svjedoci tog vremena.
U gomili fabula smještenih po Amerikama i Australiji, Oljin roman odskače između ostalog time, što autorica iznutra poznaje svijet o kojem piše. Ne mogu dovoljno naglasiti koliko mi je to kao čitateljici bitno.
”Dođoh, vidjeh...” Doživjeh i opisah, pobjedivši (sebe).
Imam čast da Olju poznajem lično, i da donekle poznajem njenu biografiju. I dok pristalice savremene psihoanaličke književne kritike odbacuju važnost piščeve biografije, i obrnuto, dok savremeni kritičari odbacuju podatke iz života samog autora kao nebitne - meni lično je za razumjevanje djela veoma bitno i jedno i drugo.
Naime, Kneževićeva je formativne godine provela u Americi, i taj nehajni američki odnos prema britanskom formalizmu prikazan je kroz zlatokosu mladu Iris u prekratkom zlatnom šorcu, sa zlatnim sjenilom na očima - najmlađom i najljepšom među četiri lika koji nas uvode u radnju.
Kneževićeva je studirala kreativno pisanje u Britaniji; poznavanje književne tradicije, ali i načina života više klase vidimo kroz Gidija i još više kroz sporedni lik njegovog ekstravagantnog najboljeg prijatelja.
Sama gospođa Black je u početku misterija, njeno porijeklo se ne otkriva, iako iskrenost u govoru (liše svakog PR-a) može biti indikativna; naime, svom suprugu pokraj svih dozvoljenih stvari (čak i insinuacije da ima ljubavnika), ona govori jedinu stvar koju ne smije: govori mu da je star.
To znači samo jednu stvar: bez obzira na mimikriju, gospođa Black suštinski nije prilagođena okruženju. No, njeno porijeklo otkriva se tek kad u romanu počne ljubavna priča.
Narativni postupak koji autorica koristi je kompleksni “roman u romanu”.
Tekst hronološkim preskocima ide iz Londona današnice u Dreamland 90tih i nazad.
Dvije radnje, od kojih se jedna odvija u Engleskoj, a druga u Crnoj Gori, pripovijedaju se paralelno. U tekstu koji uključuje dvije zemlje, stvarnost iz vremena 90-tih i stvarnost prve decenije drugog milenija, kao i veoma širok dijapazon likova koji se dinamično razvijaju - veliki je izazov predočiti finese i jedne i druge književne istine tako da je razumiju čitaoci i iz jedne i iz druge sredine, a posebno oni koji ne pripadaju niti jednoj od njih.
Kako nekome van Crne Gore opisati što nama znače podignuta liberalna dva prsta?
Što znači da je roba na prelijepim curama “ukradena”? Kako se na engleskom kaže “šana”?
S druge strane, je li tautologija dodavati “galerija” ispred “Tate Modern”?
Je li moguće da nemamo jezički ekvivalent za mindfulness? (Provjereno, nemamo.)
Olji polazi za rukom ono, što je naizgled nemoguće - dočarati engleskim čitaocima Crnu Goru bez mensplejninga i nama opisati njen London bez patronizovanja.
Kod Olje su sunce i mjesec - “ordenje za izdržljivost nebu”, ljubavnici mirišu na med, noću se traži đavo, a priganice služe uz džem od šipaka.
Autorica zemlju iz koje potiče i u koju se vraća naziva zemljom snova (Dreamland).
I zaista, dok čitamo opise Crne Gore, kao da čitamo bajku - kao sve prave bajke istovremeno prelijepu i strašnu.
Svi likovi u romanu kao da su aspekti životnog iskustva autorice same, obogaćeni njenom maštom i uobličeni u arhetipe, koji čitanje pretvaraju u prepoznato uživanje.
Ovi raznorodni aspekti, sjaj i bijeda, Istok i Zapad, prošlost i budućnost srodiće se u jedno tek u liku Nikolete - Nine, kćeri gospođe Black.
Da li je ovakva eksplozivna “mješavina” uopšte moguća, i da li je dobro spajati ono, što je naizgled nespojivo - otkrićete daljim čitanjem sjajnog romana Olje Knežević, “Gospođa Black”.
Bonus video:
