Kao tragikomičan društveni komentar koji se bavi traumatičnom kolektivnom memorijom Albanaca pod totalitarnom vlašću komunističkog vođe Envera Hodže opisan je film “Zašto baš tako” mlade crnogorske multimedijalne umjetnice Une Jovović, koji je prikazan u nedjelju veče na 13. izdanju Crnogorskog festivala filma o ljudskim pravima Ubrzaj.
Film je jedan od rezultata projekta “Rekon”, Interreg - IPA CBC projekta na kojem je partner i Crnogorska kinoteka, a u sklopu kojeg je Jovović rezidencijalno boravila u Albaniji i u saradnji sa Albanskim centralnim državnim filmskim arhivom realizovala svoje ostvarenje.
U filmu “Zašto baš tako” Jovović prikazuje segmente iz starog i arhiviranog video-materijala kojim preispituje period vlasti, društvo i položaj umjetnika za vrijeme vladavine Envera Hodže. Specifičnost ovog filma je što, iako je jasan, konkretan protagonista ili antagonista se ne prikazuje. Fantastičnom montažom, koju potpisuje Ergi Škelzeni, konstantno se nižu kadrovi korišćeni u televizijskim emisijama različitih formata od informativnog do zabavnog programa, ali i oni kadrovi poznati kao pokrivalice, a na kojima su prikazani ljudi u publici nekih događaja, najčešće kongresa i konferecija, partijskih skupova, pa i publika koja gostuje u studiju tokom nekih emisija, publika sa koncerata, prazničnih priredbi ili smotri i svi oni neprekidno tapšu, aplaudiraju, nasmijani, afirmativno klimajući glavom.
”Lica koja sam prikazala u ovom filmu prvobitno su korišćena u drugačije svrhe. Njihova namjena u televizijskim emisijama bila je da budu prolazna i da predstavljaju takozvane pokrivalice koje će ići u korist neke druge tadašnje priče. Meni je, pak, bio cilj da im dam drugi kontekst i da njih stavim u prvi plan, da otkrijem neke naizgled neprimjetne stvari... Dio sa informativnim vijestima mi je bio posebno zanimljiv, jer nekako ta vrsta materijala nije uvijek namijenjena da bude lijepa i privlačna, ali se i u takvom materijalu kriju veoma interesantni kadrovi”, objašnjava Jovović za “Vijesti”.
Tome posebno ironičan i sarkastičan ton, duhovit komentar na tadašnju političku, pa i društvenu i umjetničku realnost, pružaju konstantni aplauzi koji prate film tokom 35 minuta trajanja, a sve to otkriva i angažovan i aktivistički pristup mlade umjetnice.
”Aplauzi su zapravo ironičan komentar na kompletnu priču koja se otkriva u intervjuima sa sagovornicima koji se sjećaju tog perioda. Poželjela sam da dio koji se tiče intervjua pokrijem licima tog doba, a to su ljudi koji su se nalazili u publici tokom nekog zabavnog programa ili kongresa, konferencija i slično. To su lica koja su od 1949. do ‘80. i neke godine bila ona lica u televizijskim i materijalima sa vijesti i dnevnika koja su se koristila samo da bi pokrila neke teme, a meni je bilo interesantno da im dam ulogu protagoniste tako da oni budu glavni u ovoj priči... Kad u cjelosti pogledaš taj arhivski materijal, što sam ja imala priliku, ono što se najviše pojavljivalo jesu upravo publika i aplauzi publike zbog toga što je, naravno, svaka akcija partije morala biti propraćena aplauzom kao nekom vrstom nagrade. Zbog toga se on i pojavljuje na početku, a politički lideri, prije svega Enver Hodža, prikazan je kao neko ko aplaudira nakon intervjua koji je snimljen, pa je tako film povezan sa njim”, priča dalje Jovović.
Odabrane kadrove koji se dinamično smjenjuju i koji, pored tragikomičnog komentara u koji se uklapaju prikazuju zapravo realnost, prati ton, to jest monolog umjetnika, jednog pa drugog, koji evociraju period iz vremena o kojem film govori.
”Meni je prije svega bilo zanimljivo da uđem u taj proces upoznavanja njihove kulture kroz filmski arhiv, zbog toga što je to pravo bogatstvo sačuvano na filmskim trakama, svjedočanstvo vremena, ali i zanimljiv proces koji pruža jedinstven način posmatranja realnosti. Želje da se bavim time došla je možda iz nekog mog ličnog interesovanja za taj period u Albaniji, jer mi smo upoznati sa nekim od dešavanja u Albaniji tada, ali prilično površno. Znamo da im je bilo teško, da nije bilo jednostavno, ali je meni bilo zanimljivo da sve to čujem iz prve ruke, ponajviše od ljudi koji su živjeli u tom vremenu i stvarali u tom vremenu i željela sam da svemu tome dam neku dozu humora. Njima se dopadalo upravo to što sam sve to htjela da predstavim kroz humoristički pristup uprkos tome što je za njih to traumatično iskustvo koje i dalje na taj način posmatraju. Ipak, humor predstavlja način da se preživi traumatična stvarnost, da se preživi i prihvati realnost, a da se ne cenzurišemo, što je kod njih bila jedna od opcija”, kaže Jovović.
Na pitanje da li je došla do određenih zaključaka prilikom istraživanja, arheologije i arhitekture materijala kojim se bavila i kako ljudi sa kojima je razgovarala i radila na ovoj temi vide taj period, Jovović odgovara:
”Činjenica da je ta vrsta slika (nasmijanih ljudi koji aplaudiraju) sigurno ostavila traga na neke ljude da posmatraju taj period kroz neke nostalgične naočare, što je strašno zanimljivo. Ipak, upravo kroz razgovore i priču sa ljudima koji su stvarali, a ja sam se najviše koncentrisala na razgovor sa umjetnicima i stvaranju u to vrijeme, dobila sam jednu širu sliku i pregled tog perioda, ali i onoga šta je zapravo propaganda i šta je propaganda bila kod njih”, priča ona i konstatuje da je situacija ipak slična...
”Primjera radi mi nijemo živjeli u takvoj vrsti propagande, ali su neke scene iz filmova upečatljive toliko da nema veze da li se radi o Crnoj Gori ili Albaniji, posebno kada su u pitanju kadrovi na kojima su prikazane radničke akcije, kolektivni rad, prikazi iz života... Jedino što smo mi ovdje imali više slobode”.
Jovović dalje govori o tome kako je danas percipiran Enver Hodža i period njegove vladavine u Albanijom među onima sa kojima se sretala tokom jednoipomjesečnog boravka u Albaniji.
”Uglavnom, ono što je kolektivno mišljenje jeste da postoji veliki strah i mržnja prema tom periodu, ali i velika odbojnost prema svemu što se desilo... Makar je tako kod većine onih sa kojima sam se ja srela. Svakako, postoje i oni koji pokazuju nostalgiju za tim periodom, za redom koji je tada postojao i za svim onim što čini da oni taj period percepiraju lakšim i boljim u odnosu na danas”, kaže Jovović.
Ona ističe da je čitava zamisao njenim kolegama u Albaniji bila zanimljiva, dodatno jer se kao neko sa strane bavi stvarima i periodom za koji svi vezuju određene stvavove i emocije, a ona u to ulazi sa drugačijim očima i osjećanjima, bez ikakvog sjećanja ili ličnog dodira sa tim...
”Tako sve to dobija totalno drugu sliku. Bilo mi je zanimljivo to povezati sa našim podnebljem. Kod nas je nostaglija za Jugoslavijom i Titovom vladavinom danas mnogo više izražena, pretpostavljam zbog toga što je taj sistem bio izrazito drugačiji, kakve god korijene da je imao. Istakla bih da su mi veoma zanimljivi bili materijali iz pedesetih i šezdestih godina kada je Tito u Albaniji posmatran kao veliki neprijatelj. Definitivno se ne može u tom smislu porediti naš i njihov osjećaj prema tom vremenu. A kada je današnji kontekst u pitanju, definitivno je tada cenzura bila direktnija i jasnija. No, nijesam sigurna da i danas ne postoji, koliko god mi pričamo da smo otvoreni i slobodni”, poručuje Jovović.
Film je koprodukcija Italije, Albanije i Crne Gore (Crnogorska kinoteka i Albanski državni filmski arhiv) koje su učesnice projekta Rekon. Menadžerka projekta je Milena Charan, koordinatori Nemanja Bečanović i Eriona Vyshka, muziku potpisuje Klejdi Guza, a montažu Ergi Škelzeni čije je prisustvo i učešće u procesu istraživanja materijala popsebno značilo Uni Jovović.
”Jer jeste bitno imati taj neostrašćeni pogled onoga ko ne pripada direktno području i istoriji, ali isto tako i jednog posmatrača koji jeste sa tog područja, blizak mentalitetom i razmišljanjem. Mislim da mi je najveća nagrada bila neko otkrivanje sadašnjih ljudi koji stvaraju na tom području, ne samo za ovaj projekat, nego i nadam se buduće saradnje. Još jednom se tu potvrđuje bitnost ovakvih projekata jer oni traju i nezavisno od djela koje se stvara zajednički”, smatra Jovović.
Film je prethodno prikazan u galeriji u Termoliju u Italiji, a nakon premijere u Crnoj Gori očekuju se datumi i za projekciju u Albaniji. Publika u Crnoj Gori je, dodaje Jovović, uvidjela mnogo sličnih stvari i komentari su najviše za to bili i vezani, za sličnosti i razlike koje su vidljive između ljudi u Crnoj Gori i Albaniji. Jovović u tom kontekstu poručuje da je sarađivati sa ljudima koji su nam bliski, prvenstveno iz regiona, jer je slučaj obično takav da se teži ka Evropi i upoznavanju tamošnje kulture prije nego one koja nam je bliža.
Uz pratnju elektronske muzike
U sinopsisu se dodaje da film sučeljava političke fantazije i realne životne priče interpolirajući elektronsku dens muziku sa aplauzima nakon političkih govora.
Posljednji segment filma prožet je upravo elektronskom muzikom koja je iskorićena kao saundtrek za kadrove okupljanja i masovnih skupova, ali i narodnih igara, plesova, pa i protesta, kadrova iz laboratorija, sportskih takmičenja, onih kadrova koji su pokrivalice emisijama o turizmu ili industriji. Elektronski zvuk prati i susrete političara, proslave, priredbe, akcije pošumljavanja, i makakav kadar da je u pitanju, opšti ili krupni ni u jednom momentu se ne bi reklo da muzika nije adekvatna i vrhunski adaptirana.
”Elektronska muzika filmu daje današnji kontekst i tu bih istakla saradnju sa Klejdi Guzom kojem je umjetničko ime Nena Parti. To je majka partija, i on je dosta svog stvaranja posvetio upravo tom ironičnom pogledu i šaljivom pristupu komentarisanja tog perioda kroz muziku”, kaže Jovović i ističe da je publiku na projekciji festivala Ubrzaj vidno privukla muzika, “čak i one od kojih se to ne bi očekivalo”.
Bonus video:
